Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

79

 

arvadı – II boyda ona işarə edilir (Qazanın dilində: “Qarıcıq 

anam gətürüb durursan, mərə kafər, anamı vergil maŋa ...) 

oğlu – Qazan 

oğlu – Qaragünə 

nəvəsi – Uruz (Qazanın oğlu) 

nəvəsi – Qazanın qızı (əvvəlki səhifələrə bax) 

nəvəsi – Qarabudaq (Qaragünənin oğlu) 

qudası – Bayındır 

gəlini – Burla xatun (Qazasnın arvadı) 

qudasının atası – Qam Ğan (Bayındırın atası) 

qaynı – Aruz 

qaynı arvadı – Aruzun arvadı, mətndə ona işarə olunur 

qaynı oğlu– Basat (Aruzun oğlu) 

qaynı oğlu – Qıyan Selcik (Aruzun oğlu) 

qaynı gəlini – Aruzun gəlini, Qıyan Səlcikin arvadı 

qaynı nəvəsi – Dəli Dondar (Aruzun nəvəsi, Qıyan Selcikin 

oğlu) 

qaynının əmizadələri–Baybican,Dəli Qarçar, Banıçiçək  

bacanağı – Beyrək (hər ikisi Daş Oğuzdan – Aruzun nəslin-

dən qız aldığı üçün şərti olaraq bacanaq kimi götürülə bilər) 

Burada Ulaşın qohumluq əlaqələri ilə bağlı bir məqam da  

yada düşür: nəvələri ailə qurub, oğulları qudadır, daha dəqiqi, 

Qaragünənin oğlu Qarabudaq Qazanın qızını alıb. 

Uruz. Bu adın apelyativi daha çox bəxt, tale, səadət, xoş-

bəxtlik mənalarında izah olunur, onun antroponimik modeli IV 

boyun adında aydın  şəkildə verilib: “Qazan bəg oğlı Uruz bəg”. 

Bu modelin semantikasına, eyni zamanda “Məgər sən xan Qaza-

nın  oğlı degilsən?” – dedi. Uruz qaqdı, aydır: “Mərə qavat, mə-

nim babam Bayındır xan degilmidir?” Ayıtdı: “Yox, ol, ananıŋ ba-

basıdır, səniŋ  dədəŋdir” kimi parçalara əsaslanaraq Uruzun qo-

humluq münasibətləri ilə bağlı  ən  əsas cəhətləri dəqiqləşdirmək 

olar. Uruzun qohumluğu təsvir olunmuş yuxarıdakı parçanın 

əhəmiyyəti, “Kitab”ın poetik strukturundakı yeri barədə K.Əliyev 

də bəhs edib. Müəllif həmin parçanı Uruzun özünü tanıması kon-

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

80

 

tekstində şərh edir: “...Uruzun kim olması və epik ənənəyə uyğun 

gələn qəhrəmanlıq göstərməsi və onun haqqında  ən  əhəmiyyətli 

məlumatlar məhz XI boyda, yəni “Salur Qazanın dustaq olduğu və 

oğlu Uruzun onu xilas etdiyi boy”da verilir. Burada, ilk növbədə, 

gənc Uruz özü özünü tanıyır”

1

. Bütün bu deyilənləri nəzərə alaraq 

Uruzun qohumluq əlaqələri ilə bağlı aşağıdakı nəticələri söyləmək 

olar: 

ulu babası – Qam Ğan  

babası – bayındır (ana babası) 

babası – Ulaş (ata babası) 

nənəsi – Ulaşın arvadı 

atası – Qazan 

anası – Burla xatun 

bacısı – Qarabudağın arvadı 

arvadı – mətndə ona işarə edilir (bax: Qazanın gəlini) 

əmisi – Qaragünə 

əmisi oğlu və bacısının əri – Qarabudaq 

atasının dayısı – Aruz 

atasının dayısı oğlu – Basat 

atasının dayısı oğlu – Qıyan Səlcik 

atasının dayısı gəlini – Aruzun gəlini, Qıyan Səlcikin arvadı 

IV boyun əvvəlində  təsvir olunur ki, Uruz keşişin qızını 

almaq istəyir: 

 

Pilon geyən keşişiŋ əlin öpərəm, 

Qara gözlü kafər qızın mən aluram. 

Həmin boyun sonrakı hissələrində isə Uruz anası Burla 

xatuna deyir: 

 Yad qızı həlalıma dəstur versün! 

 Maŋa tutan gərdəgə ayrıq girsün! 

                                                            

1

 K.Əliyev. Eposun poetikası:“Dədə Qorqud” və “Koroğlu”.Bakı,2011,s.57. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

81

 

Bu parçaların semantikasını qarşılaşdırsaq, yad qızı keşişin 

qızıdır, keşiş Uruzun qayınatasıdır – qənaətinə  də  gəlmək müm-

kündür. 

XII boyda Beyrəyin dilindən verilmiş parçaya nəzər salaq: 

   Ağca yüzli görklümi Aruz oğlı Basat gəlüb almadın...                        

   Qazan maŋa yetişsün. 

   Mənim qanım Aruza qomasın 

   Ağca yüzlü görklümi oğlına alı versün... 

Bu parçanın semantik tutumu isə belə bir ehtimalı söyləməyə 

əsas verir: Banıçiçək Basata yox, Uruza könül verə bilər, onun 

xatunu (arvadı) ola bilər. 

atasının dayısı nəvəsi – Dondar (Aruzun nəvəsi, Qıyan Səlci-

kin oğlu) 

nənəsinin əmizadələri (Qazanın anasının əmizadələri) – Bay-

bican, Dəli Qarçar, Banıçiçək 

nənəsinin əmizadəsinin qudası – Baybicanın qudası Baybörə 

nənəsinin əmizadəsinin əri – Banıçiçəyin əri Beyrək 

Uşun qoca: VIII və X boylarda işlənib; eponimlə bağlı olan 

adlar sırasına daxildir; “uşun” apelyativi bir sıra  lüğətlərdə, o 

cümlədən M.Kaşğarinin “Divan”ında “çiyinin başı, üst hissəsi” 

mənasında verildiyi üçün igidlik, məğrurluq məzmunlu adlarından 

biri kimi izah olunur; Uşun qocanın qohumluq əlaqələri ilə bağlı 

aşağıdakıları qeyd etmək olar:  

arvadı – mətndə  bir obraz kimi çıxış etsə də, adı verilməyib 

oğlu Əyrək 

oğlu Səyrək 

gəlini – Əyrəyin arvadı 

gəlini – Səyrəyin arvadı 

qardaşları – VIII boyda onlara  işarə edilir (əvvəlki səhifələrə 

bax) 

Yağrıncı: VII boyda işlənib; kürək anlamlı “yağrın” apelya-

tivinə görə düşmənin kürəyini yerə vuran”, “məğlub edən” və s. 

kimi mənalarda izah olunub (Əzizxan Tanrıverdi. “Kitabi-Dədə 

Qorqud”un söz dünyası. Bakı, 2006, s.13); onun qohumluq əla-

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

82

 

qələri ilə bağlı  cəmi bir detalı müşahidə etdik: oğlunun adı  İlal-

mışdır. Bu da İlalmışın antroponimik modelində aydın şəkildə ve-

rilib: “Yağrıncı oğlı İlalmış”. 

Yalançı: III boyda müşahidə olunur, “yalançı” apelyativi 

“yalan söyləyən” mənasındadır;  qorqudşünaslıqda daha çox əsl 

şəxs adı kimi yox, qeyri-real, poetik ad kimi izah olunur. Bu mə-

nada onun qohumluq əlaqələrindən şərti olaraq bəhs edirik: oğlu – 

Yırtacuq//Yalancuq. 

Yırtacuq//Yalancuq: hər iki apelyativ “yalan söyləyən” mə-

nasında izah olunur: yırtacuq (ağzı yırtıq, yalan söyləyən), yalan-

cuq (yalan danışan, yalan söyləyən); yuxarıda “Yalançı” adının da 

“yalan söyləyən” mənasında olduğunu göstərdik. Deməli, “Yalan-

çı  oğlı  Yırtacuq” və ya “Yalançı  oğlı Yalancıq” modellərindəki 

hər üç apelyativ (yalançı, yırtacuq, yalancıq) eyni semantik yuva-

ya daxildir. Burada da qohumluq əlaqəsindən bəhs etməyə ehtiyac 

yoxdur. Çünki mənfi emosiyalı Yırtacuq//Yalancuq adının seman-

tik yükü birbaşa boyun semantikasından doğur. Bu mənada Yır-

tacuq və ya Yalancuq poetik adlar silsiləsinə daxildir. Formasına 

görə “Bəkil oğlı Əmran”, “Uşun qoca oğlı Səgrək” kimi antropo-

nimik modellərlə səsləşən “Yalançı oğlı Yırtacuq” və ya “Yalançı 

oğlı Yalançıq” modellərində “y” samitinin  alliterasiyası ilə qalın  

saitlərin assonansının sintezi müşahidə olunur ki, bu da birbaşa 

obrazlılığı qüvvətləndirməyə xidmət edir.  

Yapağlu qoca: apelyativi daha çox aqillik, xilas etmə, xəbər 

tutma və s. anlamlı “yapağ (-lu)” sözünə  uyğun gəlir; Təpəgözə 

xidmətçi verilmiş iki qocadan biridir; onun qohumluq əlaqələri ilə 

bağlı heç bir detala rast gəlinmir.  

Yegnək: apelyativi yaxşı anlamlı “yeg” sözü ilə  əlaqələn-

dirilir; II, III, IV, VII və VIII boylarda rast gəlinir; Yegnəyin 

qohumluq əlaqələri ilə bağlı iki cəhət diqqəti cəlb edir:  

atası – Qazılıq qoca 

dayısı – Əmən 

---