Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dəli Domrul.
- Dəli Dondar
- Dəli Qarçar.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 61
də, qocası, ahılı da onun üçün qohumdur, doğmadan doğma adamlardır... Sanki onların hər biri atası Qara Xocanın (bir sıra tarixi mənbələrdə belə göstərilir) yadigarlarıdır. Dəli Domrul. Qorqudşünaslıqda “dəli” sözü daha çox igid, qorxmaz, “domrul” isə nəsil verən, həyat başlanğıcı mənasında şərh olunur. V boyun əsas qəhrəmanlarından biri kimi çıxış edən Dəli Domrulun qohumluq əlaqələri aşağıdakı kimidir: babası və nənəsilə bağlı parçalara təsadüf olunmur atası – Duxa qoca anası – mətndə adı şəkilməsə də, əsas obrazlardan biri kimi görünür: “Toquz ay tar qarnımda götürdigim, oğul!” (D-165). arvadı və oğulları – mətndə onlara birbaşa işarə olunur: “Yad qızı həlalım var, andan mənim iki oğlancığım var...” (D-166). Dəli Dondar (Tundar, Tundaz, Tondaz). Bu antroponimik modeldəki “dəli” sözü igid, qəhrəman, “dondar” isə silahlandıran, döyüşə hazır edən mənasındadır. Dəli Dondarın bədii təyini belədir: “Dəmir qapu Dərvəndəki dəmür qapuyı dəpüb alan, altmış tutam ala köndəriniŋ ucında ər bəgürdən Qiyan Səlcük oğlı Dəli Donda ...” (D-60). Bu parçaya, eləcə də “Kitab”ın poetik strukturundakı uyğun nümunələrə söykənməklə Dəli Dondarın qohumluq əlaqələrinə aydınlıq gətirmək olar: babası – Aruz nənəsi – Aruzun arvadı atası – Qıyan Səlcik anası – mətn kontekstində müəyyənləşə bilir (bax: Aruzun qohumluğu) əmisi – Basat əmizadələri – Baybican, Dəli Qarçar, Banıçiçək... əmizadəsinin qudası – Baybörə (Baybicanın qudası) əmizadəsinin əri – Beyrək (Banıçiçəyin əri) atasının bibisi – Qazanın anası, Aruzun bacısı atasının bibisi oğlu – Qazan atasının bibisi oğlu – Qaragünə atasının bibisi nəvəsi – Uruz (Qazanın oğlu)
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 62
atasının bibisi nəvəsi – Qarabudaq (Qaragünənin oğlu) atasının bibisi nəvəsi – Qazanın qızı (Qarabudağın arvadı) atasının bibisi gəlini – Burla xatun (Bayındırın qızı) atasının bibisi oğlunun qayınatası – Bayındır (Qazanın qayınatası) Dəli Uran. Yalnız VII boyda işlənmişdir, apelyativlərinin se- mantik yükü ilə bağlı kifayət qədər bəhs olunub: “dəli” sözü igid, “uran” isə biçən, kəsən, vuran mənasında səciyyələndirilib. “Ki- tab”da cəmi bir dəfə işlənmiş Dəli Uranın “Əjdəhalar ağzından adam alan” bədii təyini birbaşa onun qəhrəmanlığını qabartmağa xidmət edir. Dəli Uranın qohumluq əlaqələrini ifadə edən parça- lara rast gəlinmir.
söylədiklərimi eynilə təqdim edirəm: “Dəli Qarçar antroponimik modelində “Dəli” ləqəbi igid mənasındadır. “Qarçar” antroponi- minə isə tarixi-etimoloji prizmadan yanaşsaq, həmin antroponim “qaraca+ər” konstruksiyasının inkişafı əsasında yaranmışdır – fikrini söyləmək mümkündür... “Dəli Qarçar” antroponimik modelindəki hər üç apelyativ igidlik simvolludur: dəli (igid), qara//qaraca (böyük, qüdrətli, güclü), ər (igid, qəhrəman)...” 1 . III
boyda qəhrəmanlardan biri kimi çıxış edən Dəli Qarçarın qohumluq münasibətləri ilə bağlı aşağıdakıları qeyd etmək olar: atası – Baybican anası – adı çəkilmir, mətn kontekstində müəyyənləşir bacısı – Banıçiçək bacısının əri – Beyrək bacısının qayınatası – Baybörə əmizadələri – Aruz, Basat, Qıyan Səlcik, Dəli Dondar Dəmirgüci. Apelyativləri (dəmir+güc) igidlik, mərdlik məzmunludur. II boyda epizodik obrazlardan biri kimi görünən Dəmirgücinin qohumluq əlaqələrinin əhatə dairəsi o qədər də geniş deyil:
1 Ə.Tanrıverdi. “Kitabi-Dədə Qorqud”da şəxs adları. Bakı, 1999, s.96. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 63
qardaşı – Qaraca çoban qardaşı – Qabangüci Dəmür Tonlu Mamaq. Yalnız VIII boyda müşahidə edilir: “Dəmür Tonlu” igidlik məzmunlu ləqəbdir; “mamaq” apelyativi isə M.Kaşğarinin “Divan”ındakı öküz anlamlı “mama” sözü ilə səsləşir; “Kitab”da “Mamaq”ın qohumluq münasibətlərini ifadə edən nümunələrə rast gəlinmir.
poniminin Allah adam, diri adam mənasında olması ehtimal edilir. Müqayisələr göstərir ki, “Kitab”da Bayındır xan, Qazan xan, Aruz kimi Oğuz bəylərindən fərqli olaraq, Dirsənin qohumluq əlaqələri nisbətən zəif görünür: arvadı, xatunu – boyun əsas qəhrəmanlarından olsa da, adı çəkilmir. Dirsə xan ona qavunım, verəgim, döləgim xan qızı, – deyə müraciət edir (Xan qızı, yerimdən tirayınmı?) oğlu – Buğac
doğrusu, dözən, tab gətirən mənasında izah olunur; Qohumluq əlaqələrini əks etdirən nümunələr çox azdır. “Dözən oğlı Alp Rüstəm” antroponimik modelinə görə onun Alp Rüstəm adlı oğlu olduğunu söyləmək mümkündür. Yaxud Alp Rüstəmin dilindən verilmiş “eki qardaş bəbəgin öldürüb zəlil gəzən” feli birləşmə- sinin semantikasına əsaslanmaqla Dözənin Alp Rüstəmdən başqa, oğlu və nəvələri də vardır – qənaətinə gəlmək mümkündür. Bunları aşağıdakı kimi sistemləşdirmək olar: oğlu – Alp Rüstəm oğlu – mətn kontekstində müəyyənləşir nəvələri – mətn kontekstində müəyyənləşir Duxa qoca. V boyda müşahidə olunan “Duxa” adının vur, döy anlamlı “tok” feli əsasında yarandığı ehtimal edilir; onun qohumluq əlaqələri də yalnız V boyla məhdudlaşır ki, bu da əsa- sən aşağıdakıları əhatə edir: arvadı – mətndə adı çəkilməsə də, əsas obrazlardan biri kimi çıxış edir Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|