Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 49
lüb. Qeyd edək ki, qorqudşünaslıqda Ğəflət qoca “qoqar”, İlək qoca isə ilik (eliq) etnonimi ilə əlaqələndirilir. Buŋlu qoca ilə Ya- pağlu qoca isə, əslində, adi adamlar deyil. ən azı ona görə ki, Tə- pəgöz kimi qaniçənin yemək bişirəni statusunda çıxış edirlər. Həm də bu statusu reallaşdıran müdriklər müdriki Dədə Qorquddur: “Dədə Qorqud döndi. Oğuza gəldi. Aydır: “Buŋlu qoca ilə Yapağ- lu qocayı Dəpəgözə verüŋ, aşın pişürsün!” (D-220). – “toquz qoca başları” rütbəsindəki “toquz” uğurlu, sakral bir rəqəm kimi düşünülə bilir. Bu da M.Kaşğarinin “Divan”ında iş- lənmiş “tokuz tuğluğ xan=doqquz tuğlu xan və ya xaqan” ifa- dəsindəki “tokuz” sözü ilə eyni xətdə birləşir: “Xanın vilayəti nə qədər çox, dərəcəsi nə qədər yüksək olursa-olsun, tuğu doqquzdan artıq ola bilməz. Çünki bu, uğurlu rəqəmdir” (MK. III, Bakı, 2006, s.135.).
da müşahidə olunur. Basat adının mənası barədə 1999-cu ildə “boy”un semantik tutumuna əsasən söylədiklərimi cüzi dəyişmə- lərlə yenidən təqdim etməyi məqsədəuyğun bilirəm: “İgidlik sim- vollu Basat şəxs adında “at basubən” feli birləşməsinin (“...apul- apul yürüyişi adam kibi. “At basubən, qan sümürər” cümləsindəki birləşmə nəzərdə tutulur) sintaktik-semantik yükü daşlaşmış və- ziyyətdədir. Dəqiq desək, “at basubən” birləşməsində -uban feli bağlama şəkilçisi ellipsisə uğramış, qeyri-müəyyən təsirlik halda- kı “at” zooleksemi isə “bas” felindən sonra işlənmişdir: at basu- bən=at bas=basat (Basat)” 1 . Bir sıra ifadələrdə Basatın səciyyəvi cəhətləri göstərilir, igidliyi qabardılır. Onun bədii təyini kimi çıxış edən bəzi misralara diqqət yetirək:
Avcına sığmayan əlüklü oxlı, Ərdil təkə buynızından qatı yaylı İç Oğuzda, Taş Oğuzda adı bəllü, Aruz oğlı xanım Basat, maŋa mədəd!
1 Ə.Tanrıverdi. “Kitabi-Dədə Qorqud”un söz dünyası. Bakı, 2007, s.68. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 50
Bu misralarda Basatın iki keyfiyyəti açıq-aydın görünür: lələkli oxu ovucuna sığmır, bərk yayı təkə buynuzundandır; adı İç Oğuz və Daş Oğuzda məşhurdur. “...Mənim adım sorarsaŋ – Aruz oğlı Basatdır” cümləsinin məna yükü Basatın qohumluq əlaqələrini dəqiqləşdirməyə, əsasən, kifayət edir (bax: Aruzun qohumluq əlaqələri). Amma dəqiq- ləşdirmə prosesində Basatın dilindən verilmiş bir sıra cümlələrin də rolunu inkar etmək olmaz. Belə ki, həmin cümlələrdə Basat doğma qardaşı “Qıyan”ın adını konkret olaraq ifadə edir: “Qarın- daşım Qıyanı öldür-mişsən”. Basatın dilindən verilmiş bu misraya sintaktik bütöv daxilində nəzər salaq:
“Mərə qavat! Ağ saqallu babamı ağlatmışsan, Qarıcıq ağbirçəklü anamı bozaltmışsan. Qarındaşım Qıyanı öldürmişsən. Ağca yüzlü yengəmi tul eləmişsən. Ala gözlü bəbəklərin öksüz qomışsan....” Məhz bu tip parçaların sintaktik-semantik tutumuna söykən- məklə bir neçə məsələyə aydınlıq gətirmək olar: Təpəgöz Basatın atasını ağladıb, anasını incidib, Qıyan adlı qardaşını öldürüb, yen- gəsini (böyük qardaşının arvadını) dul, uşaqlarını yetim qoyub... Burada bir cəhəti də qeyd etmək lazım gəlir: digər sintaktik bü- tövlərdə Qıyan Səlcikin arvadı və uşaqları barədə informasiyalara təsadüf olunmur. Beləliklə, Basatın qohumluq əlaqələri barədə aşağıdakıları söyləmək olar: atası – Aruz anası – adı çəkilməsə də, mətndə ona işarə olunur (qarıcıq ağbirçəklü anam) qardaşı – Qıyan Səlcik qardaşı oğlu – Dondar (Qıyan Səlcikin oğlu) qardaşı arvadı, yengəsi – Qıyan Səlcikin arvadı (mətndə ona birbaşa işarə edilir ... ağca yüzlü yengə) bibisi – Aruzun bacısı, Qazanın və Qaragünənin anası bibisinin əri – Ulaş
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 51
bibisi oğlu – Qazan (Ulaşın oğlu) bibisi oğlunun arvadı, bibisi gəlini – Burla xatun bibisi oğlunun qayınatası – Bayındır bibisi oğlu – Qaragünə (Ulaşın oğlu) bibisi oğlunun oğlu, bibisi nəvəsi– Uruz (Qazanın oğlu) bibisi oğlunun oğlu, bibisi nəvəsi - Qarabudaq (Qara- günənin oğlu) bibisi oğlunun qızı, bibisi nəvəsi – Qazanın qızı, Qarabuda- ğın arvadı (“...gəlübən Qazanıŋ qızın ərliklə alan... Qarabudaq). Bu cümlənin semantikası obrazların qohumluq şaxəsini bir az da genişləndirməyə imkan verir: Qarabudaq Qazanın təkcə qardaşı- oğlu yox, həm də kürəkənidir; Basatın bibisi nəvələri ailə qurub (Qaragünənin oğlu ilə Qazanın qızı); Basatın bibisi oğulları quda- dır (Qazan və Qaragünə) əmizadələri – Baybican, Dəli Qarçar, Banıçiçək Şübhəsiz ki, Basatın Oğuz cəmiyyətindəki rolunu həm də bu cür qohumluq əlaqələri kontekstində işıqlandırmaq mümkündür (sonrakı səhifələrə bax).
lində işlənmişdir. Qorqudşünaslıqda bu adın komponentləri belə izah olunur: qam-şaman, börü-qurd, bay-varlı, dövlətli. “Qam bö- rəniŋ oğlı Bamsı Beyrək” modelində onun Beyrəyin atası olması birbaşa görünür. “Baybican bəg aydır: ...mənim qızım Baybörə bəg oğlına beşikkərtmə yavuqlı olsun!” cümləsində isə Baybörə ilə Baybicanın quda olacağına açıq-aydın işarə olunur. Baybörənin qohumluq münasibətlərinə də məhz bu tip detallar kontekstində aydınlıq gətirmək olar: babası, nənəsi, atası və anası haqqında məlumatlara rast gəlinmir arvadı – mətn kontekstində anlaşılır (...Beyrəgiŋ atası-anası aydır...) oğlu – Beyrək qızları – mətndə adları çəkilmir, amma onlara işarə edilir: “Beyrək dəxi yedi qız qarındaşını yedi yigidə verdi”. Bu cümlənin Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|