Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

52

 

semantik yükü “Baybörənin yeddi kürəkəni olub” fikrini də real-

laşdırır. 

gəlini – Banıçiçək (Baybicanın qızı) 

qudası – Baybican  

oğlunun qaynı – Dəli Qarçar (Baybicanın oğlu) 

qudasının  əmizadələri – Aruz, Basat, Qıyan Səlcik, Dondar 

(Qıyan Səlcikin oğlu) 

Bayındır xan. Bu ad Drezden nüsxəsində iki cür yazılıb:  

Bayandar, Bayındır. Semantik yükü daha çox “varlanmaq”, “var-

landırmaq” kimi izah olunur. Atasının adı antroponimik mode-

lində konkret olaraq verilir: “Qam Ğan oğlı xan Bayındır”. “Xan 

qızı Boyı uzun Burla xatun Qazanın gəldügin eşitdi” cümləsi, eyni 

zamanda Qazanın bədii təyinlərindən biri kimi işlənmiş “Bayındır 

xanıŋ göygüsü” ifadəsi qızı Burla xatun və kürəkəni Qazan barədə 

müəyyən təəssürat yaradır. Bayındır xanın qohumluq əlaqələri də 

həmin detallar və ümumən “Kitab”ın poetik  strukturu kontektində 

açılır ki, bu da, əsasən, aşağıdakıları əhatə edir: 

babası, nənəsi və anası haqqında heç bir detala təsadüf 

olunmur 

arvadı – mətndə görünmür, amma Burla xatuna görə  bərpa 

oluna bilər 

atası – Qam Ğan 

qızı – Burla xatun 

qudası – Ulaş (Qazanın atası) 

kürəkəni – Qazan 

nəvəsi – Uruz (Qazanın oğlu) 

nəvəsinin əri – Qarabudaq (Qazanın qardaşı oğlu, Qaragünə-

nin oğlu) 

kürəkəninin qardaşı – Qaragünə (Qazanın qardaşı)  

kürəkəninin qardaşı oğlu – Qara budaq (Qaragünənin  oğlu) 

kürəkənin dayısı – Aruz (Qazanın dayısı) 

kürəkənin dayısı oğlu – Basat 

kürəkənin dayısı oğlu – Qıyan Səlcik 

kürəkənin dayısı nəvəsi– Dondar (Qıyan Səlcikin oğlu) 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

53

 

kürəkənin dayısının əmizadələri – Baybican və onun övladla-

rı: Dəli Qarçar; Banıçiçək... (Aruzun əmizadələri) 

Uruzla bağlı sintaktik bütövlərdə  dədə (baba) və baba (ata) 

sözlərinin mənasına aydınlıq gətirilir, daha doğrusu, Qazanın ata, 

Bayındırın isə baba statusunda çıxış etməsi obrazlı şəkildə canlan-

dırılır: “Məgər sən xan Qazanın oğlı degilsən?” – dedi. Uruz qaq-

dı, aydır: “Mərə qavat, mənim babam Bayındır xan degilmidir?” 

Ayıtdı: “Yox, ol, ananıŋ  babasıdır, səniŋ dədəŋdir”. Bir cəhəti də 

qeyd edək ki, Drezden nüsxəsinin 67-ci səhifəsində Qarabudaq 

Bayındır xanın oğlu kimi təqdim olunur:  “Bayındır xanıŋ qarşu-

sunda oğlı Qarabudaq bay tayanub turmışdı”. M.Ergin Vatikan 

nüsxəsində Qarabudağın məhz  Qaragünənin oğlu kimi verildiyini 

göstərir: “Hanuŋ karşusında Kara Göne oğlı Kara Budak yay ta-

yanup turmış – idi” (Ankara, 1958, s.116). Bu mənada Qarabudaq 

Bayındırın yox, Qaragünənin oğlu kimi təhlil olunmalıdır. 

Baybican. Müxtəlif formalarda transkripsiya olunub: Baybe-

can, Pay Piçen, Baybican. Semantikasına görə biçən, kəsən, doğ-

rayan anlamlı “peçeneq” etnonimi elə eyni xətdə birləşir. Onun 

qohumluq münasibətlərini daha çox “...mənim qızım Baybörə bəg 

oğlına beşikkərtmə yavuqlı olsun!...”; “...bu otağ Baybican bəg 

qızı Banıçiçəgiŋdir”; “Ay oğul, Banıçiçəgiŋ bir dəli qartaşı vardır, 

adına Dəli Qarçar deyirlər” kimi cümlələrin məna tutumu əsasında 

müəyyənləşdirmək olar: 

babası  və  nənəsi, atası  və anası barədə heç bir informasiya 

yoxdur 

arvadı – mətn kontekstində anlaşılır (...Baybican bəgə bir qız 

verdi...) 

oğlu – Dəli Qarçar 

qızı – Banıçiçək 

kürəkəni – Beyrək 

qudası – Baybörə 

əmizadələri – Aruz, Basat, Qıyan Səlcik, Dondar (Qıyan Səl-

cikin oğlu) 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

54

 

Beyrək. Balaca qurd mənasında izah olunur, bədii  təyinində 

bir sıra keyfiyyətləri qabardılır: “Parasarıŋ Bayburd hasarından 

parlayıb uçan, ap-alca gərdəginə qarşu gələn, yedi qızıŋ umıdı, 

Qalın Oğuz imrəncisi, Qazan bəgin yınağı, Boz ayğırlu Beyrək...” 

(D-61). Oğuz igidi Beyrəyin qohumluq münasibətlərini bir sıra 

cümlələrin semantikasına əsasən dəqiqləşdirmək  mümkündür:   

“Qam börəniŋ  oğlı Bamsı Beyrək boyını  bəyan edər...” (D-

66) – atasının adı birbaşa ifadə olunur;  

“Oğıl, məgər sən istədigiŋ  qız Baybican bəg qızı Banıçiçək 

ola?!” (D-81) – qayınatası Baybicana işarə olunur. Bu qohumluq 

dərəcəsi boyun sonunda tam real şəkildə təqdim edilir: “Baybörə 

bəgiŋ oğlancuğı Beyrək Baybican məlikin qızın aldı...” (D-121). 

Bu nümunələrə, eyni zamanda “Kitab”dakı  digər sintaktik 

bütövlərə istinad edərək Beyrəyin qohumluq əlaqələri ilə bağlı 

aşağıdakıları söyləmək olar:  

babası və nənəsinin kimliyi barədə məlumatlara rast gəlinmir  

atası – Baybörə 

anası – adı  çəkilmir, amma mətndə epizodik bir obraz kimi 

görünür: “Beyrəgiŋ anası – atası aydır: Dilüŋ içün öləyiŋ gəlinci-

güm!” (D-117) 

bacıları – adları çəkilməsə də, onlara “Kitab”da açıq şəkildə 

işarə olunur: “Beyrək dəxi yedi qız qarındaşını yedi yigidə verdi” 

(D-121). Bu cümlənin semantik tutumu Beyrəyin yeddi yeznə-

sindən də bəhs etməyə imkan verir. 

arvadı – Banıçiçək (Baybicanın qızı) 

qayınatası – Baybican 

qaynı – Dəli Qarçar 

qayınatasıının əmizadələri – Aruz, Basat, Qıyan Səlcik, Don-

dar  

qayınatasının əmizadəsinin bacısı oğulları – Qazan, Qaragü-

nə (Baybicanın əmizadəsi Aruzun bacısı oğulları) 

qayınatasının  əmizadəsinin bacısı  nəvələri – Uruz, 

Qarabudaq... (Baybicanın əmizadəsi Aruzun bacısı nəvə-ləri)... 

---