MikroiQTİsadiyyat
Yüklə 1,43 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 17.2. Firmanın istehsal funksiyası və iqtisadi fəaliyyətinin göstəricilərinin dinamikası
- 4. Istehsal amilləri qiymətlərinin əmələ gəlməsi və onların bir-birini əvəz etməsi qanunu.
- Əvəzetmə bir-birini qarşılıqlı əvəz edən və tamamlayan istehsal amillərinin və onların qiymətlərinin müqayisəli iqtisadi təhlili yolu ilə aşkara çıxarılır.
- Hər bir istehsal amilinin qiyməti onun köməyilə istehsal edilən son məhsulun qiymətinə bərabər olduqda, faydalılıq meyarı təmin edilmiş olur.
- Istehsal amilləri bazarlarında istehsal xərclərinin be-lə «axını» onların qiymətlərinin əmələ gəlməsinə necə təsir edir
- Məhsul buraxlışının həcmi onlara olan tələb və bazar qiymətləri ilə məhdudlaşır.
- Hər bir firma ən azı iki bazarda-fərdi tələb üçün is-tehlak əmtəələri və kapital əmtəələri üçün istehsal amilləri bazarlarında fəaliyyət göstərir.
- Cədvəl 17.3 Firmalarda tarazlıq şərtləri və istehsal amillərinə olan tələbin dəyişməsi
- Mövzu 18: İnhisarçılıq və bazar rəqabəti şəraitində qiymətin əmələ gəlməsi.( 2 saat)
Cədvəl 17.1.
Cədvəlin şaquli sıralarında kapital vahidlərinin, üfiqi sıralarında isə işçilərin sayı qeyd edilmişdir. Buraxılan məhsulların miqdarı kapital və əmək vahidlərinin kəsişdiyi nöqtələrdə göstərilmişdir. Istehsal funksiylarına dair bu misal kəmiyyətcə də-yişən istehsal amilləri üzrə xərclərin bir-biri ilə əlaqələndirilməsinin mümkün olan ən yüksək nəticələrini – məhsul buraxılışını göstərir. Müasir milli iqtisaddiyat özündə on milyonlarla istehsal funksiyasını birləşdirir. Hər bir firma üçün istehsal funksiyasının hesablanması məhsul buraxılışının həcmini müəyyən etmək məqsədilə istehsal amilləri arasında ən optimal nisbətin tapılması deməkdir. Bunun üçün istehsala cəlb edilən amillərin məhsuldarlığı, qiymətləri və satın alınmasına sərf olunan xərclər, onların vasitəsilə hazırlanan məhsullara olan tələb və həmin məhsulların qiymətləri haq-qında informasiya lazımdır. Bu məlumatlar 17.2 cədvəlində verilmişdir.
17.2 cədvəlinin 1 və 2-ci sütunlarındakı rəqəmlərdən göründüyü kimi, işçilərin sayı dəyişmədiyi üçün istehsal funksiyasının dəyişməsi əməyin texniki təchizatının dəyiş-məsini əks etdirir. Bunun nəticəsidir ki, 3-cü sütunda qeyd olunduğu kimi, məhsul istehsalı artır. 5-ci sütundakı rə-qəmlərdən aydın olur ki, məhsul vahidinə olan tələb və onun bazar qiyməti sabit qaldıqda satışdan əldə edilən pul vəsaiti (6-cı sütun) çoxalır. Lakin bunlarla yanaşı, son məhsul göstəricilərinin dinamikası (4-cü sütun) və onların satışından daxil olan son gəlir (7-ci sütun) azalmışdır. Bu meyl azalan gəlirlər qanununun fəaliyyət göstərməsi deməkdir və kapital sərfi sabit qalmaqla, istehsala əlavə əmək ehtiyatı cəlb olunduqda özünü göstərir. Həm də məhsul buraxılışının nisbi mənada azalması son məhsul göstəricilərinin azalması kimi başa düşülür. Ona görə ki, artırılan istehsal amilinin hər əlavə vahidinə düşən və dəyiş-məz qalan digər amillərin miqdarı azalır. Texnologiyada nəzərdə tutulan amillərdən biri deyil, hamısı artırıldıqda son məhsulun azalması meylinin qarşısı alınır. Və nəticədə təkcə, buraxılan məhsulun mütləq həcmi deyil, son məhsul da çoxalır, yəni onun nisbi artımı baş verir. Burada yeganə məhdudlaşdırıcı amil buraxılan məhsulların bazar qiymət-ləri ola bilər. Bu, firma üçün qənaətləndiricidirsə, gəlirlili-yin azalması meylinə qarşı istehsalın miqyasını genişlən-dirmək və məhsul buraxılışını artırmaq yolu ilə mübarizə aparmaq olar. Buna bütün istehsal amillərinin proporsio-nal olaraq artırılması nəticəsində nail olunur. Bütün bun-ların təsiri ilə istehsal amilləri bazarında tələb və deməli, istehsal üçün lazım olan amillərin və ehtiyatların qiymətləri də artır. 4. Istehsal amilləri qiymətlərinin əmələ gəlməsi və onların bir-birini əvəz etməsi qanunu. Firmanın istehsal funksiyasının hesablanması dedikdə iqtisadi amillərin əlaqələndirilməsi nəticəsində hazırlanan çoxsaylı variantlardan daha çox məhsul buraxılmasına imkan verən variantın axtarılıb tapılması nəzərdə tutulur. Qiymətlərin yüksəldiyi və firmaların istehsal amillərinin satın alınması ilə əlaqədar xərclərinin artdığı şəraitdə istehsal funksiyasının hesablanması, ən az xərclə daha çox mənfəət əldə edilməsinə imkan verən variantın tapılmasına yönəldilir. Məlum olduğu kimi, firmalar üçün tarazlıq şərti son xərclərin (MS) son gəlirlərə (MR – inciliscə marginal revenue) bərabər olmasıdır. Bunu belə ifadə etmək olar: M S = M R Tarazlığa nail olmağa səy göstərən firmalar özləri-nin istehsal funksiyalarını hesablayarkən əsas diqqəti ən az xərclə daha çox məhsul buraxılmasını təmin edən variantın axtarılmasına yönəldirlər. Istehsal xərclərinin minimum həddi isə qiyməti baha olan istehsal amillərinin, qiyməti ucuz olan istehsal amilləri ilə əvəz edilməsinin mümkünlüyü mərhələsində müəyyən olunur. Əvəzetmə bir-birini qarşılıqlı əvəz edən və tamamlayan istehsal amillərinin və onların qiymətlərinin müqayisəli iqtisadi təhlili yolu ilə aşkara çıxarılır. Istehsal amillərinin əlaqələndirilməsi əsasında nəzərdə tutulan qədər məhsul bulaxılışı ən az istehsal xərcləri variantına uyğun gəldikdə, ən səmərəli variant hesab olunur. Lakin ən səmərəli variantı seçərkən yalnız istehsal amillərinin bazar qiymətlərini müqayisə etməklə kifayət-lənmək olmaz. Həm də hər bir istehsal amilindən istifadə olunması nəticəsində əldə edilən son məhsulların qiymət-lərinin müqayisə olunması metodundan istifadə etmək lazımdır. Hər bir istehsal amilinin qiyməti onun köməyilə istehsal edilən son məhsulun qiymətinə bərabər olduqda, faydalılıq meyarı təmin edilmiş olur. Hər bir firma, özünün istehsal xərcini minimuma endirməyə çalışır və bu məqsədlə “tətbiq olunan amillərin hər vahidinə sərf olunan əlavə xərcə görə bərabər son məhsul əldə edilməsi” prinsipi ilə fəaliyyət göstərir. Müəyyən miqdarda məhsulun buraxılmasına çəkilən xərc və son məhsul bir-birinə bərabər olduqda, bu, minimum istehsal xərci hesab edilir. Ən az xərc «qaydası»- nı aşağıdakı kimi təsvir etmək olar: MPa : Pa = MPb : Pb Burada: MPa – «A» amilinin son məhsulu; MPb – «B» amilinin son məhsulu; Pa – «A» amilinin qiyməti; Pb –«B» amilinin qiyməti deməkdir. MPa : Pa > MPb : Pb olduqda “B” amilinin son məh-sulu daha çox olduğu üçün onun istehsalı zamanı istifadə olunan “B” amilinə çəkilən xərci artırmaq və buna müvafiq olaraq “A” amilinə sərf olunan xərci azaltmaq, yəni “xərc-lərin axınını” təşkil etmək məqsədəuyğun olardı. Buna isə müəyyən həcmdə məhsul buraxmaq üçün istehsal xərclərini minimuma endirməklə nail olmaq mümkündür.
Hər bir istehsal amilinin qiyməti ilə onun tətbiqi nəticəsində əldə edilən son məhsul arasında tarazlıq yarandıqda əvəzetmə prosesi istehsal amilləri bazarlarının sabitləşməsinə gətirib çıxarır. Deməli, istehsalda amillərin və ehtiyatların birinin digəri ilə əvəz olunması onların bazar qiymətlərinin dəyişməsinə səbəb olur. Bazarda «sıxışdırılan» amillərə olan tələb azaldığına görə onlar qiymətdən düşür və onların əvəzedicilərinin qiymətləri yenidən bahalanır. Həm də bazarda istehsal amillərinə olan tələb, habelə qiymətlərin dəyişməsi və tərəddüd etməsi daim davam edir. Odur ki, firmalar bunu öz fəaliyyətlərndə nəzərə alırlar. Məhsul buraxlışının həcmi onlara olan tələb və bazar qiymətləri ilə məhdudlaşır. Firmalar daha çox, yaxud da istənilən qədər məhsul istehsal etməyə maraq göstərmirlər. Onlar ən az xərclə daha çox mənfəət əldə etməyə imkan verən həcmdə məhsul buraxmağa çalışırlar. Bu zaman firmalar öz fəaliyyətlərinin iqtisadi səmərəliliyinə qiymət vermək, daha çox mənfəət əldə etməkdən ibarət olan başlıca vəzifələrinə nə dərəcədə nail olduqlarını müəyyən etmək üçün özlərinin son xərcləri ilə (MS) son gəlirlərini (MR) müqayisə edirlər. Və deməli, məhsul vahidinə görə əldə edilən son gəlir, onun son xərcindən çox olduqda, həmin məhsulu istehsal etmək lazımdır. Ona görə ki, firma hazırlanan əlavə məhsulun hər vahidinin istehsalına çəkilən əlavə xərcə nisbətən onun hər vahidinin satışından daha çox gəlir əldə edir. Bu isə ya ümumi mənfəət məbləğinin artmasına, ya da zərərin ümumi məbləğinin azalmasına səbəb olur. Məhsul vahidi üzrə son xərc onun son gəlirin-dən çox olduqda firma bu məhsulun istehsalını dayandırsa daha məqsədəuyğundur. Hər bir firma ən azı iki bazarda-fərdi tələb üçün is-tehlak əmtəələri və kapital əmtəələri üçün istehsal amilləri bazarlarında fəaliyyət göstərir. Belə ki, onlar istehlak ba-zarlarında son istehlak təyinatlı hazır məhsulların satıcıları, kapital bazarlarında isə istehsal amillərinin alıcıları kimi çıxış edirlər. Hazır məhsulların bazar qiymətləri haqqında informasiya, onların satışından əldə edilməsi mümkün olan gəlirin və mənfəətin hesablanmasına imkan verir. Eyni zamanda istehsal amilləri bazarlarında mövcud olan qiy-mətlər dəyər ifadəsində istehsal xərclərini hesablamağa şərait yaradır. Firma qiymətlər haqqında informasiyaları nəzərdən keçirmək və hər bir istehsal amilinin bazar qiymə-tini ondan istifadə olunduqda əldə edilən son məhsulla müqayisə etməklə, ən çox mənfəət əldə olunmasına imkan verən MS=MR bərabərliyini təmin edə bilər. Ən əlverişli variant aşağıdakı təxmini sxem əsasında hesablanır: MRPa=(MRq) ∙ (MPa), MRPb= (MRq) ∙ (MPb), MRPc= (MRq) ∙ (MPc) və i. a. Burada: MRP a, b, c və i. a. – a, b, c amilinin tətbiqi nəticəsində əldə edilən son məhsuldan alınan gəlir (dəyər ifadəsində); MRq-məhsul vahidindən əldə edilən son gəlir; MP a, b, c və i. a. göstərilən hər bir istehsal amilinin tətbiqi nəticəsində əldə edilən son məhsul buraxılışının fiziki həcmidir. Son məhsulların miqdarını dəyər ifadəsində son gəlirə vurduqda alınan nəticə son məhsuldan – MRP-dən əldə edilən gəlir adlanır. Firma dəyər ifadəsində bu gəliri başqa bir iqtisadi amilin köməyilə istehsal olunan bütün son məhsulu satdıqdan sonra hesablayır. Son məhsul hər bir istehsal amili üçün hesablana bilər. Bütün bu deyilənləri 17.3. cədvəlinin məlumatların-dan daha aydın görmək olar. Cədvəl 17.3 Firmalarda tarazlıq şərtləri və istehsal amillərinə olan tələbin dəyişməsi
17.3 cədvəlindəki məlumatlardan göründüyü kimi, son xərclər (MC) son gəlirdən (MR) çox olduqda məhsul buraxlışının artımı səmərəli olmur. Firmada tarazlığa, onun mənfəətinin ən yüksək həddinə məhsulun 15-ci vahi-dinin buraxıldığı, yəni son gəlirlə son xərclər bir-birinə bə-rabərləşdiyi və 8 pul vahidi təşkil etdiyi andan nail olunur. Firmalar mənfəəti ən yüksək həddə çatdırmaq üçün istehsal amillərinə olan tələbi həmin amillərin köməyilə hazırlanan son məhsullardan əldə edilən gəlirlə onların hər birinin qiyməti arasında tarazlıq yaranana qədər artırırlar. Firmaların ən çox mənfəət əldə etmələri aşağıdakı kimi müəyyən oluna bilər:
Beləliklə, istehsal amillərinin bazar qiymətləri əmək, kapital, xammal, material, yanacaq, enerji və s. bazarlarda mövcud olan tələb əsasında müəyyən edilir. Və istehsal amillərinin bazar qiymətləri, onlardan istifadə olunmaqla istehsal olunan məhsullardan əldə edilən son gəlirdən yüksək olduqda, onlara olan tələb azalır və firmalar xərc çəkməyi dayandırırlar. Hər hansı bir istehsal amilinin qiyməti yüksələndə də bazarda ona olan tələb azalır. Bu zaman firmalar qiyməti qalxmış istehsal amillərindən istifadə olunmasından imtina edir və onların digərləri ilə əvəz olunması prinsipi ilə fəaliyyət göstərməyə başlayırlar. Bunlarla yanaşı, hər bir istehsal amilinin qiymətinin əmələ gəlməsinə bir-birini qarşılıqlı surətdə əvəz edən və tamamlayan amillərin qiymətlərinin təsir göstərməsi onlara olan tələb və təklifi bərabərləşdirir və bütün bazarlarda tarazlığın yaranmasına səbəb olur. Bu isə öz növbəsində renta, icarə haqqı, faiz, mənfəət və əmək haqqı kimi gəlirləri tənzimləyir. Göründüyü kimi, burada mənfəətin artırılması ilə bağlı məsələlərə toxunuldu. Lakin elə hallar da olur ki, firmalar nəinki mənfəətin artırılması qayğısına qalır, əksinə, zərərə yol verməməyə, ya da onu heç olmasa azaltmağa çalışırlar. Mövzu 18: İnhisarçılıq və bazar rəqabəti şəraitində qiymətin əmələ gəlməsi.( 2 saat) Plan 1. Xalis inhisar şəraitində qiymətlərin əmələ gəlməsi. 2. İnhisar rəqabəti şəraitində qiymətlərin əmələ gəlməsi. 3. Oliqopoliya bazarında qiymətlərin əmələ gəlməsi. 4. Oliqopoliya və oyun qaydaları. 5. Firmaların qruplara bölünməsi, onun formaları və bazarda hökmranlıqlarının müəyyən edilməsi.
Bəs, inhisar nədir? Iqtisadiyyatın hər hansı bir sahəsində bu və ya digər məhsul yeganə bir firma tərəfindən istehsal olunursa və həmin məhsulun ən yaxın əvəzedicisi yoxdursa, bu, xalis, yaxud da mütləq inhisar deməkdir. Məsələn, şəhərdə dövlətə məxsus olan və ya dövlət tərəfindən tənzimlənən telefon, qaz və elektrik şəbəkələrini, su kəmərləri və kabel televiziyasını, inhisarçı müəssisələr adlandırmaq olar. Ona görə ki, bunların ən yaxın əvəzediciləri yoxdur. Lakin rəqabətin olması ehtimalı istənilən vaxt qalır. Belə ki, şam və ya neft lampası elektrik enerjisinin təkmil-ləşdirilmiş əvəzediciləri hesab edilə bilər. Telefonu isə, teleqramla, məktubla əvəz etmək mümkündür. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu əvəzedicilər ya olduqca bahadırlar, ya da əlverişli və cəlbedici deyildirlər. Tənzimlənməyən xüsusi inhisarın klassik nümunəsi kimi dünyada almazın 80-85%-nə nəzarət edən "De Birs" sindiqatını misal göstərmək olar. Kiçik şəhərlərdə və coğrafi cəhətdən təcrid olunmuş yaşayış məntəqələrində yerli bank, kinoteatr və ya kitab mağazası da inhisarcı ola bilər. Lakin xalis inhisar anlayışı mücərrəd olmaqla, həm də nisbidir. Ona görə ki, hətta ölkə daxilində rəqibin olmaması tam inhisar şəraiti demək deyildir. Çünki eyni və ya oxşar məhsulların istehsalçıları ölkə daxilində olmasa da, digər ölkələrdə ola bilər. Bu deyilənlərə əsasən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, xalis inhisar yalnız nəzəri cəhətdən mümkündür. Iqtisadi nəzəriyyədə bazar hökmranlığı anla-yışı da vardır. Lakin bazar hökmranlığını xalis inhisarla eyniləşdirmək olmaz. Inhisar hökmranlığı firmanın qiymətlərə təsir etmək, istehsalın həcmini və məhsul satışını azaltmaqla iqtisadi mənfəəti artırmaq imkanları deməkdir. Bazarın inhisarlaşdırılması dərəcəsi dedikdə isə burada fəaliyyət göstərən ayrı-ayrı firmaların bazar hökmranlığı nəzərdə tutulur. Inhisarçı, bazarda özünü necə aparır? Buraxılan məhsulun həcminə necə nəzarət edir? Qiymətləri qaldırarkən bazarın bir hissəsini itirəcəyindən, bunun qiymətləri aşağı salan rəqibin əlinə keçəcəyindən qorxmurmu? Bu o deməkdirmi ki, inhisarçı firma öz məhsullarının qiymətlərini sonsuzluğa qədər artıra bilər? və s. bu kimi suallar meydana çıxır. Hər hansı başqa bir firma kimi, inhisarçı firma da yüksək mənfəət əldə etməyə cəhd göstərdiyi üçün satış qiymətləri haqqında qərar qəbul edərkən bazar tələbini və özünün xərcini nəzərə alır. Bununla birlikdə, firma, bu və ya digər məhsulun yeganə istehsalçısı olduqda onun məhsuluna olan tələb bazar tələbinə uyğun gəlir. Bəs, istehsal hansı həcmdə olduqda inhisarçı ən yüksək mənfəət əldə etmək imkanı qazanır? Suala belə cavab vermək olar ki, inhisar şəraitində də məhsulun həcmi haqqında qərar qəbul olunarkən azad rəqabət şəraitində istifadə olunan prinsip – son gəlirin son hədd xərclərinə bərabər olması prinsipi əldə rəhbər tutulur. XVII fəsildə göstərildiyi kimi azad rəqabət şəraitində firmalar üçün səciyyəvi cəhət orta və son gəlirlərlə qiymət-lərin bir-birinə bərabər olmasıdır. Xalis inhisar şəraitində isə vəziyyət tamamilə başqa xarakter alır. Bu, onunla əlaqə-dardır ki, orta gəlir və qiymətlər bazar tələbinə uyğun gəldiyi halda, son gəlir ondan az olur. Bunun səbəbi ondan ibarətdir ki, inhisarçı bazardakı məhsulun yeganə istehsalçısı və sahənin yeganə nümayəndəsi olduğuna görə satışın həcmini artırmaq üçün qiymətləri aşağı saldıqda, təkcə son məhsulun deyil, məhsulun bütün vahidlərinin qiymətlərini aşağı salmağa məcbur olur. Məsələn, tutaq ki, inhisarçı öz məhsulundan 900 manata yalnız bir vahid sata bilər. O, iki vahid satmaq üçün həm birinci, həm də ikinci vahidin qiy-mətini 800 manat müəyyən etməlidir. Beləliklə, üç vahid satmaq üçün qiymət 700 manat, dörd vahid satmaq üçün 600 manat və i.a. olur. Deməli, inhisarçı firmanın gəliri mü-vafiq olaraq bir vahid üçün 900 manat, iki vahid üçün 1600 manat (800x2), üç vahid üçün 2100 manat (700x3), dörd vahid üçün 2400 manat (600x4) olur. Buna uyğun olaraq son gəlir (və ya satışın artırılması nəticəsində məhsul vahi-dinə düşən əlavə gəlir) birinci vahidə görə 900 manat, ikinci vahidə görə 700 manat (1600-900), üçücü vahidə görə 500 manat (2100-1600), dördüncü vahidə görə 300 manat (2400-2100) olur. Buradan aydın olur ki, son gəlir birinci haldan başqa, digər hallarda qiymətlərdən aşağıdır. Inhisarçı, isteh-salın həcmi haqqında qərarı son gəliri son xərclə bərabər-ləşdirmək yolu ilə qəbul etdiyinə görə istehsal olunan məh-sulların qiymətləri və miqdarı rəqabətin şərtləri ilə müqayi-sədə başqa cür müəyyən edilir. Məhsul buraxılışının həcmi və qiymətlər dəyişdiyi şəraitdə inhisarçının son gəlirinin maksimum dərəcədə son xərclərə yaxınlaşdığını və daha çox mənfəət əldə olunduğunu nümayiş etdirmək üçün şərti rəqəmlərə müra-ciət edək. Fərz edək ki, "X" firması bazarda satılan hər hansı bir məhsulun yeganə istehsalçısıdır və onun fəaliyyətini ifadə edən göstəricilər 18.1 cədvəlində əks etdirilmişdir.
Inhisar şəraitində "x" firmasının xərcləri və gəlirlərinin dinamikası
Tutaq ki, inhisarçı öz məhsulunun bir vahidini 400 min manata sata bilər. Bundan sonra o, istehsalın həcmini hər dəfə bir mln. vahid genişləndirməklə, onun qiymətini 2 min manat aşağı salmağa məcbur olur və deməli, hər dəfə son gəlir 4 min manat azalır. Firma ən çox mənfəəti 14 mln vahid məhsul istehsal etdikdə əldə edir. Həm də məhz məhsul buraxılışının bu həcmində onun son gəliri son xərcinə daha çox yaxınlaşır. Əgər firma 15 mln vahid məhsul istehsal etsə, onda əlavə istehsal olunan bir mln. vahid məhsula görə əldə edəcəyi son gəlirə nisbətən (344 min manat) daha çox xərc (355 min manat) çəkməli olacaqdır. Bu, nəticə etibarılə firmanın mənfəətinin azalması deməkdir. Bu prosesin, son gəlirlə qiymətin bir-birinə uyğun gəldiyi azad rəqabət bazarında baş verməsi isə tamamilə başqa nəticə verə bilər. Başqa sözlə, hətta bu məhsulların qiymətləri inhisar şəraitindəki qiymətlərdən aşağı olduqda belə, 15 mln vahid məhsul istehsal edilməsi firma üçün "zərərli" olmaya bilər. Bunları 18.2 cədvəlində əks etdirdikdə çıxarılan nəticə haqqında təsəvvür daha aydın olur. Cədvəl 18.2 Azad rəqabət və xalis inhisar şəraitində istehsalın optimal həcmi
Hər hansı bir firmanın məhsuluna olan tələb mütləq mənada elastik olmadıqda o, son gəlirin qiymətlərdən aşağı olduğu şəraitlə qarşılaşa bilər. Odur ki, firmaya maksimum mənfəət əldə etmək imkanı verən qiymətlər, azad rəqabət şəraitində olduğuna nisbətən yüksək, istehsalın həcmi isə əksinə, az olur. Xalis inhisar, inhisar rəqabəti və oliqopoliya şəraitində isə hər bir firma bu mənada müəyyən inhisar hökmranlığına malik olur (Bu xalis inhisar şəraitində daha çox nəzərə çarpır). Belə bir cəhətə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır ki, bazarda hər hansı bir məhsula olan tələbin elastikliyi inhi-sarçının müəyyən etdiyi qiymətlərə təsir göstərir. Tələbin elastikliyi (Ep) haqqında informasiya, həmçinin firmanın son hədd xərcləri (MC) barədə məlumatlar olduqda, firma-nın rəhbərliyi məhsulların qiymətlərini (P) aşağıdakı düsturla hesablaya bilər:
Digər bir məsələ vergilərlə əlaqədardır. Belə ki, vergi-lər son xərclərin artmasına səbəb olduğuna görə inhisarçı istehsalın həcmini ixtisar edir və qiymətləri qaldırır. Qiymət-lərin qaldırılması dərəcəsini müəyyən etmək üçün aşağıdakı düsturdan istifadə etmək olar. (Misal üçün tələbin elastik-liyini – 1,5 qəbul edək): P = MC : 1 + (–1,5)–1 = –1,5 MC : – 0,5 = 3 MC Buradan belə bir nəticə çıxır ki, vergi tətbiq olun-duqda, qiymətlər vergi məbləğindən 3 dəfə çox qaldırılır. Deməli, vergilərin inhisar qiymətlərinə təsiri tələbin elas-tikliyindən asılıdır. Başqa sözlə, tələbin elastikliyi nə qədər aşağı olarsa, inhisarçı, qiymətləri vergi tətbiq olunduqdan sonra bir o qədər dəfə yuxarı qaldırır. Beləliklə, tələbin elastikliyi bazarda inhisarların hökmranlığını məhdudlaşdıran başlıca amildir. Lakin xalis inhisar şaraitində, yəni bazarda yalnız bir satıçının fəaliyyət göstərdiyi fərz edildikdə, tələbin elastikliyi inhi-sarların özbaşınalıqlarına mane olan yeganə bazar amilinə çevrilir. Məhz buna görə də təbii inhisarın mövçud olduğu sahələrin hamısı dövlət tərəfindən tənzimlənir. Və bir çox ölkələrdə təbii inhisarçı müəssisələr dövlət mülkiyyətindədir. Lakin əvvəllərdə qeyd olunduğu kimi, xalis inhisara çox nadir hallarda rast gəlinir və inhisar hökmranlığı bir qayda olaraq ya iri firmalar arasında bölünür, yaxud da bazarda çox sayda böyük olmayan firmalar fəaliyyət gös-tərirlər ki, bunlardan da hər birinin məhsulları başqalarının məhsullarından fərqlənir. Beləliklə, xalis inhisar rəqabəti bazarında hər bir fir-ma bu və ya digər dərəcədə bazar hökmranlığına malik olur və bu, ona, qiymətləri son gəlirdən yüksək müəyyənləşdir-məyə və deməli, iqtisadi mənfəət əldə etməyə imkan verir. Qiymətlərlə son gəlir arasındakı fərq firmaların məh-sullarına olan tələbin elastikliyindən asılıdır. Belə ki, tələb nə qədər çox elastik olarsa, firmanın bazar hökmranlığı da bir o qədər az və deməli əlavə mənfəət əldə etmək imkanları da bir o qədər aşağı olur. Firmaların məhsullarına olan tələblə bazar tələbinin bir-birinə uyğun gəldiyi xalis inhisar şəraitində, elastiklik firmanın bazar hökmranlığının qiymətləndirilməsində müəyyənedici rola malik olur. Bazar hökmranlığı iki, üç, dörd və daha çox firma arasında bölündükdə isə o, aşağıdakı amillərdən asılı olur:
H=P12+P22+…+Pi2+…+Pn2 Burada: H – təmərküzləşmə göstəricisi, Pi – bazar payı (%-lə) göstəricisidir. Bunu aşağıdakı misalla izah edək. Bunun üçün isteh-salın təmərküzləşməsinin iki halını nəzərdən keçirək. Birinci halda hər hansı bir məhsul üzrə satışın 80%-i bir firmanın payına düşür, 20%-i yerdə qalan üç firma arasında bölünür. Ikinci halda isə dörd firmanın fəaliyyət göstərdiyi və satışda onlardan hər birinin bazar payının 25%-ə bərabər olduğu fərz edilir. Bu zaman bazarın təmərküzləşməsi indeksi aşağıdakı kimi olur: a) Birinci halda: H = 802 +6,672 +6,672 +6,672 =6533 b) Ikinci halda: H = 252 x 4 = 2500 Buradan aydın olur ki, bazarın inhisarlaşdırılması dərəcəsi birinci halda daha yüksəkdir;
Firmalar fəaliyyət strategiyasını seçərkən bazarın quruluşunu, onun inhisarlaşdırılması dərəcəsini nəzərə almalıdırlar. Çünki yüksək mənfəət əldə olunması yeni-yeni firmaları inhisarlaşdırılmış bazara cəlb edir. Sahədə təbii inhisarlar mövcüd olmadıqda, büraya istənilən vaxt, gözlənilmədən yeni rəqiblər gələ bilərlər. Inhisarçı müəs-sisələrin mənfəəti nə qədər çox olarsa, əvəzedici məhsulların istehsalını və satışını genişləndirməklə sahəyə gəlməyə can atanların sayı da bir o qədər çox olur. Yeni firmaların inhi-sarçının məhsullarını əvəz edə bilən məhsullarla bazara çıxmaları isə alıcı tələbinin istiqamətinin dəyişməsinə gətirib çıxarır. Belə hallarda inhisarçı, bazarda öz mövqeyini qoru-yub saxlamaq üçün qiymətləri aşağı salmağa, mənfəətin bir hissəsindən imtina etməyə məcbur olur. Inhisar şəraitində satış bazarlarını genişləndirməyin üsullarından biri qiymət ayrı-seçkiliyidir. Bu o, deməkdir ki, bəzi hallarda müxtəlif alıcı qrupları üçün eyni məhsullara müxtəlif qiymətlər müəyyən olunur. Qiymət ayrı-seçkiliyi aşağıdakı hallarda mümkündür: 1) Alıcı satın aldığı məhsu-lu satmaq imkanına malik olmadıqda; 2) Tələbin müxtəlif elastikliyə malik olması nəzərə alınmaqla bütün məhsulların alıcılarını seqmentlərə bölmək imkanı olduqda. Hər hansı bir firma yenidən satılması mümkün olan istənilən məhsulu, məsələn, televizor, soyuducu , siqaret və i . a. istehsal etməklə, qiymət ayrı-seçkiliyinə yol vermək qə-rarına gəldikdə, hər hansı bir yeni şəraitlə qarşılaşır. Bu və ya digər bir məhsulun qiymətinin pensiyaçılar üçün aşağı salınması və əhalinin yerdə qalan təbəqələri üçün əvvəlki səviyyədə saxlanması ona gətirib çıxarır ki, həmin məhsulu satın alan pensiyaçılar dərhal onu sata bilərlər. Ona görə də belə qiymət siyasəti alıcılarda narazılığa səbəb olur. Məhsul-lar yenidən satılmadıqda isə tamamilə başqa şərait yaranır. Burada hər şeydən əvvəl xidmətin ayrı-ayrı növləri nəzərdə tutulur. Bu zaman istehlakçıların müxtəlif qrupları üçün müəyyən güzəştlər edilir. Məsələn, tutaq ki, hər hansı bir «y» avia şirkəti hər birinin qiyməti 450 manat olmaqla, 100 min ədəd bilet satmışdır. Biletin qiyməti müəyyən olunar-kən son gəlirin son xərclərə bərabər olması prinsipi əsas götürülmüşdür. Deməli, şirkətin aylıq ümumi gəliri 45 mln. manat təşkil etmişdir. Lakin baş verən dəyişikliklər nəticəsində – yanacağın qiymətinin qalxması, əmək haqqı-nın artırılması və i.a. – şirkətin xərcləri artmış və biletin qiyməti iki dəfə bahalanmışdır. Odur ki, satılan biletlərin miqdarı iki dəfə azalmış və 50 min ədədə bərabər olmuşdur. Ümumi gəlirin nəzəri cəhətdən yarıbayarı azalmasına bax-mayaraq şirkətin, qiymətlər yüksək olduğuna görə uçmaq-dan imtina edən sərnişinləri müəyyən güzəştlər hesabına uçuşa cəlb etməklə əlavə gəlir götürmək imkanı hələ qalır. Beləliklə, qiymət ayrı-seçkiliyi bir tərəfdən inhisar-çıya gəlirini artırmaq imkanı verirsə, digər tərəfdən, çoxlu sayda istehlakçılar bu xidmət növündən istifadə etmək im-kanı əldə edirlər. Qiymətlərin əmələ gəlməsi sahəsində yeri-dilən bu siyasət hər iki tərəf üçün sərfəlidir. Lakin bəzi ölkə-lərdə qiymət ayrı-seçkiliyinə rəqabətə mane olan, inhisar-ların hökmranlığı və onun ayrı-ayrı təzahürlərini güclən-dirən bir şey kimi baxırlar. Müasir iqtisadçılar hesab edirlər ki, inhisarların geniş yayılması iqtisadi faydalılığı ən azı aşağıdakı üç səbəbə görə azaldır:
Inhisar və səmərəlilik probleminə C. Helbreytin və Y. Şumpeterin munasibətləri isə tamamilə başqadır. Belə ki, onlar inhisarın mənfi tərəflərini (məsələn, məhsulların qiymətlərinin baha olması) inkar etməməklə, həm də elmi-texniki tərəqqi baxımından onların üstünlüklərini qeyd edirlər. Onların fikrincə, bu üstünlüklər özünü aşağıdakılarda göstərir:
2. Inhisar rəqabəti şəraitində qiymətlərin əmələ gəlməsi. Inhisar rəqabəti aşağıdakı ehtimallara əsaslanır: 1) Bazarda çoxlu sayda firmalar fəaliyyət göstərir; 2) Bazarda bir-birindən fərqlənən məhsullar satılır; 3) Firmalar sərbəst surətdə sahəyə daxil ola və oradan çıxa bilirlər. Inhisarçılar özlərinə daha çox alıcı cəlb etmək üçün məhsullarını başqalarının məhsullarından fərqləndirməyə çalışırlar. Məsələn, aspirin, məhsulların fərqləndirilməsinin klassik nümunəsi ola bilər. Məlum olduğu kimi, aspirinin bütün növləri özlərinin kimyəvi tərkiblərinə görə eynidirlər. Lakin onların qiymətləri müxtəlifdir. Digər tərəfdən, aspi-rinin müxtəlif növləri bir-birindən qablaşdırılmalarına, uşaqlar üçün əks təsir göstərmə xüsusiyyətlərinə, təmizlik-lərinə və s. görə fərqlənirlər. Inhisar rəqabəti bazarı, azad rəqabət bazarına daha yaxındır. Bu, onların bir sıra oxşar cəhətlərə malik olmaları ilə əlaqədardır. Belə ki, hər iki bazar strukturu çoxlu sayda firmaların fəaliyyət göstərməsi ilə səciyyələnir, sahəyə sərbəst surətdə daxil olmaq və ora-dan çıxmaq mümkündür və s. Lakin bunlarla yanaşı, inhisar rəqabəti aşağıdakı cəhətlərinə görə azad rəqabətdən fərq-lənir. Başqa sözlə, inhisar rəqabəti bazarında firmalar qiy-mətlərə təsir etmək imkanına malikdirlər. Digər tərəfdən, azad rəqabət şəraitindən fərqli olaraq inhisar rəqabəti baza-rı bir-birindən fərqlənən məhsullarla səciyyələnir. Lakin bunlara baxmayaraq yuxarıda qeyd olunduğu kimi inhisar rəqabəti bazarı azad rəqabət bazarına daha yaxındır. Bunu aşağıdakı sxemdən də aydın görmək olar (Sxem 18.1). Инщисар рягабяти Халис инщисар 
Азад рягабят Олиго-полийа BAZAR HÖKMRANLIĞI Sxem 18.1. Bazar hökmranlığının güclənməsi. Inhisar rəqabətini səciyyələndirən əsas cəhətlər aşağı-dakılardır:
Inhisar rəqabəti şəraitində fəaliyyət göstərən firma-ların məhsullarına olan tələb mütləq mənada elastik olmasa da, onların elastikliyi yüksəkdir. Məsələn, idman paltarları bazarlarını inhisar rəqabətinə aid etmək olar. "Ribok", yaxud da "Adidas" firmalarının pərəstişkarları onların "krassovkaları"na və idman kostyumlarına digər firmaların məhsullarına nisbətən daha çox meyl edir və onu yüksək tuturlar. Lakin belə bir cəhəti yaddan çıxarmaq olmaz ki, qiymətlər arasında fərq çox olduqda, alıcı, bazarda qiyməti ucuz olan oxşar məhsulu axtarıb tapa bilər və tapır. Bunlar kosmetika sənayesinin məhsullarına, paltar və dərman istehsalına da aiddir. Belə bazarlarda rəqabət də yüksəkdir və bu, yeni fir-maların sahəyə gələ bilmələrinin asan olması ilə izah edilir. Aydın olsun deyə, polad borular bazarı ilə yuyucu toz bazarını müqayisə edək. Birinci oliqopoliyaya, ikinci isə inhisar rəqabəti bazarına aiddir. Miqyasın səmərəliliyi çox olduğuna və böyük məb-ləğdə kapital qoyulduğuna görə polad borular bazarına daxil olmaq çətindir. Bunun əksinə olaraq, yuyucu toz istehsal etmək üçün böyük məbləğdə vəsait qoyulması və iri müəs-sisə yaradılması tələb olunmur. Lakin yuyucu toz istehsal edən firmalar böyük məbləğdə mənfəət əldə etdikdə, bu, yeni firmaların sahəyə gəlmələri üçün stimul yaradır. Səhəyə gələn yeni firmalar istehlakçılara bəzi hallar-da indiyədək istehsal olunan yuyucu tozdan heç nə ilə fərqlənməyən, yeni qabda və etiketdə, yeni rəngdə, yaxud da müxtəlif növ parçadan tikilmiş paltarların yuyulması üçün nəzərdə tutulan yuyucu tozun yeni növlərini və ya markalarını təklif edirlər. Inhisar rəqabəti şəraitində məhsulların qiymətləri və istehsalın həcmi necə müəyyən edilir? Firmalar qısa müd-dətli dövrdə son gəlirin (MR) son hədd xərclərinə (MC) bərabər olması prinsipindən (MC=MR) istifadə etməklə, istehsalın elə həcmdə olmasına çalışırlar ki, bu, maksimum mənfəət əldə olunmasına və zərərin imkan daxilində mini-muma endirilməsinə imkan versin. Inhisar rəqabəti şəraitin-də iqtisadi mənfəət və zərər uzun müddət mövcud ola bil-məz. Odur ki, uzun müddətli dövrdə zərər çəkən firmalar sahədən çıxıb getməyə üstünlük verdikləri üçün məhsul istehsalı azalır, tələbin artması nəticəsində qiymətlər bahala-nır və yüksək iqtisadi mənfəət təmin olunur ki, bu da sahəyə yeni firmaların gəlmələri üçün stimul yaradır. Yeni firmalar xaraktercə bir-birilərinə yaxın olan məhsullar istehsal et-məklə, bazarda müəyyən paya sahib olurlar və iqtisadi mənfəət əldə edən firmaların məhsullarına olan tələb azalır. Tələbin azalması isə firmaların iqtisadi mənfəətlərini heçə (sıfra) endirir. Başqa sözlə, inhisar rəqabəti şəraitində fəaliyyət göstərən firmaların uzunmüddətli məqsədləri zərər çəkmədən işləməkdən ibarət olur. Iqtisadi mənfəətin olmaması yeni firmaların sahəyə gəlmələri üçün stimulu azaldır. Lakin inhizar rəqabəti şəra-itində zərər çəkmədən işləməyə yalnız cəhd göstərmək olar. Çünki real həyatda firmalar uzun müddət iqtisadi mənfəət əldə edə bilərlər. Bu, məhsulların növünün dəyişdirilməsi, onların yeniləşdirilməsi ilə əlaqədardır. Belə bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, sahədə fəaliyyət göstərən firmaların sayı nə qədər çox olarsa, istehsal olunan məhsulların və göstərilən xidmətlərin növləri də bir o qədər geniş olur. Bu isə istehlakçılara öz tələbatlarını ödəmək üçün geniş seçim və vaxtlarına qənaət etmək imkanı verir. Vaxta qənaət etmək imkanı satın almaq üçün alıcıların növbəyə dayan-maları, satış yerlərinin yaxın olması və s. əlaqədardır. 3. Oliqopoliya bazarında qiymətlərin əmələ gəlməsi. Oliqopoliya az sayda satıcıların fəaliyyət göstərdik-ləri bazar strukturudur. Mövcud olan müəyyən əngəlləmələr yeni firmaların sahəyə gəlmələrinə mane olur. Bu bazarlar-da həm eyni tipli, həm də bir-birindən fərqlənən məhsullar satılır. Məsələn, bir çox sənaye məhsulları (polad, mis, sink, alüminium) fiziki mənada eyni tipli məhsullardır və oliqopoliya şəraitində istehsal olunur. Digər tərəfdən, istehlak malları (avtomobil, şin, yuyucu toz, siqaret və s.) istehsal edən sahələrin məhsullarının çoxu bir-birindən kəskin surətdə fərqlənir. Adətən "böyük üçlük", "böyük dördlük", "böyük beşlik" və ya "böyük altılıq" dedikdə, onların oliqo-poliya sahələri olduqları nəzərdə tutulur. Oliqopolçu firmalar istehsalın və kapitalın yüksək səviyyədə təmərküzləşməsi, sahədə fəaliyyət göstərən iqtisa-di vahidlərin istehsalın həcminə və qiymətlərə təsir göstər-mək qabiliyyətlərinin olması ilə səciyyələnir. Və bu firmalar arasında qarşılıqlı asılılıq münasibətləri mövcuddur. Başqa sözlə, bu bazarda mövcud olan firmaların fəaliyyəti rəqib-lərin mənafelərinə toxuna bilər. Ona görə də sahədə fəaliy-yət göstərən firmalar onların hərəkətlərinə rəqiblərin neçə reaksiya vermələrinin xarakterini aydınlaşdırdıqdan sonra qərar qəbul edirlər. Oliqopolçu firmalar əsas etibarilə rəqabətin qeyri - qiymət metodlarından istifadə edirlər. Bunu bir çox oliqo-poliya sahələrində uzun müddət qiymətlərin sabit qalmasına dair çoxsaylı sübutların olmasından aydın görmək olar. Başqa bazar strukturlarından fərqli olaraq oliqopo-liya haqqında universal nəzəriyyə yoxdur. Bu sahədə yalnız kifayət qədər modellər mövcuddur. Oliqopoliya haqqında ilk model fransız riyaziyyatçısı və iqtisadçısı Avqustin Kurno tərəfindən işlənib hazırlan-mışdır. O, oliqopolçuların qarşılıqlı fəaliyyətlərini nəzərdən keçirmək əsasında müəyyən etmişdir ki, hər bir firma mak-simum mənfəət əldə olunmasına imkan verə bilən qədər məhsul istehsal etməyə çalışır. O, bu fikri irəli sürərkən ba-zarda iki rəqib olduğunu və onların satdıqları məhsulların həcminin dəyişmədiyini fərz etmiş və aşağıdakı nəticələri çıxarmışdır: 1) Hər bir sahə üzrə satılmış məhsulların həcmi ilə onların qiymətləri arasında müəyyən və sabit tarazlıq mövcuddur; 2) Tarazlıq qiymətləri satıcıların sayından asılıdır. Məlum olduğu kimi, sahədə yeganə satıcı olduqda inhisar qiyməti əmələ gəlir. Satıcıların sayı artdıqca isə tarazılıq qiymətləri son hədd xərcləri səviyyəsinədək aşağı düşür. Beləliklə, Kurnonun modelinə görə satıcıların sayı nə qədər sürətlə artırsa, rəqabət tarazlığına da bir o qədər tez nail olunur. Oliqopoliya bazarında qiymətlərin əmələ gəlməsi sahəsində Amerika iqtisadçısı E. Çemberlinin irəli sürdüyü istehsalçıların bir-birindən asılı olmaları haqqında müddəa irəliyə doğru atılan çox mühüm addım olmuşdur. Çünki satıcıların sayı az və əmtəələr eyni tipli olduqda oliqopol-çular cavab tədbirləri nəticəsində hamının vəziyyətinin pisləşməsinə gətirib çıxara bilən hərəkətdən və tədbir görməkdən çəkinirlər. Beləliklə, bu qarşılıqlı asılılıqdan belə nəticə çıxarmaq olar ki, oliqopolçuların ümumi mənafeləri öz ifadəsini qiymətlərin yüksək müəyyən olunmasında tapır. Çemberlinin çıxardığı bu nəticənin inhisar əleyhinə aparılan siyasətin işlənib hazırlanmasında çox böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Bunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, inhisar qiyməti heç bir razılaşma olmadan müəyyən edilə bilər. Və deməli, oliqopolçuların arasında formal münasibətlərin zəruriliyinə ehtiyac yoxdur. Iqtisadi ədəbiyyatda buna şüurlu paralelçilik deyilir. Beləliklə, oliqopoliya bazarında iqtisadi vahidlər bir-biri ilə heç bir razılaşmaya girmədən fəaliyyət göstərir və öz aralarında rəqabət aparmırlar. Qiymətlərin əmələ gəlməsində növbəti yenilik Ame-rika iqtisadçıları R. Xoll, S. Xitç və P. Suizi tərəfindən irəli sürülmüş tələbin "qırıqxətli əyrilik" nəzəriyyəsi olmuşdur. Bu nəzəriyyə oliqopolçu firmaların qiymətləri nə üçün qis-mən aşağı salmaqdan imtina etmələrinin səbəblərini aydın-laşdırır. Bunu belə izah etmək olar ki, satıcıların qiymətlər haqqında qərarları bir-birindən asılılıq şəraitində qəbul olunur. Başqa sözlə, oliqopolçu firmalar ona əsaslanırlar ki, mənfəət, ümumi siyasət yeridildikdə daha çox olur. Bununla əlaqədar olaraq bu sahələrdə kollektiv fəaliyyətə üsünlük ve-rilir. Bu, həm də onunla əlaqədardır ki, oliqopolçuların kol-lektiv fəaliyyət göstərmələri xalis inhisar şəraitində qiymət-lərin əmələ gəlməsində olduğu vəziyyətə doğru aparır. Oliqopoliya bazarında fəaliyyət göstərən firmalar ümumi mənafelərin əlaqələndirilməsinə imkan verən sistem formalaşdırmağa cəhd göstərirlər. Bunlardan biri "qiymət-lərdə öncüllük" adlanır. Bu o deməkdir ki, qiymətlərdə əmə-lə gələn dəyişiklik bütün firmaların öncül hesab etdikləri fir-ma tərəfindən müəyyənləşdirilir. "Qiymətlərdə öncüllüyün" üç tipi məlumdur: 1) Tam üstünlüyə malik olan firmaların öncüllüyü; 2) Öncüllük haqqında gizli razılaşmalar; 3) Barometrik öncüllük. Tam öncüllüyə malik olmaq özünü, istehsalın 50%-dən çoxuna nəzarət etdikdə göstərir və bu zaman digər firmalar fərdi qərarlar qəbul etməklə qiymətlərə təsir göstərə bilmirlər. Öncüllük haqqında gizli razılaşma dedikdə hər hansı bir sahədə bir-birinin mənafeyini nəzərə alan bir neçə iri firmanın kollektiv liderliyi nəzərdə tutulur. Qiymətlərdə ön-cüllük edən firmalar aşağıdakı suallara cavab tapmalıdırlar: 1) Qiymətlərdə öncüllük edən firmalar yalnız özləri üçün əlverişli olan qiymətlərdəmi dəyişiklik edəcəklər?, yoxsa, 2) Sahədə fəaliyyət göstərən bütün firmalar arasındakı ziddiyyətləri "yumşaldan" qiymətləri müəyyən edəcəklər? Qiymətlərdə barometrik öncüllük qeyri müəyyən st-rukturdur. Çünki öncül firmalar dəyişdiyinə görə əksəriyyət hallarda yüksək qiymətlərin müəyyən olunması təmin edil-mir. Və barometrik öncüllər öz vəzifələrini necə deyərlər "de-yure" şəklində həyata keçirirlər. Belə ki, öncül firmaların qoyduqları qiymətlərlə başqa firmalar tərəfindən müəyyən edilən qiymətlər bir-birinə uyğun gəlmir. Sahədə qiymətlər müəyyən olunduqda və ya dəyiş-dirildikdə "intizamı" qoruyub saxlamağın başqa bir vasitəsi "baş barmaq qaydaları"ndan istifadə olunmasıdır. Bu, o de-məkdir ki, firmaların hamısı qiymətlərin müəyyən olun-masında eyni qaydadan: "Qiymət=Xərclər+ Mənfəət" düs-turundan istifadə edirlər. "General motors" şirkəti uzun müddət qiymətlərin müəyyən olunmasında vergilər çıxıldıq-dan sonra, qoyulan kapitala görə 15% mənfəət əldə edilmə-si qaydasından istifadə etmişdir. Şirkət, xərcləri hesabla-dıqda istehsalın standart həcmdə olmasını, yəni istehsal güclərinin 80% yüklənməsini nəzərə almışdır. Qiymətlər isə xərclərin üzərinə nəzərdə tutulan mənfəət normasını təmin edə biləcək qədər mənfəət məbləği əlavə edilməklə müəyyən olunmuşdur. Olipopolçuların dilbir olmaları kartel sövdələşmələri ilə rəsmiləşdirilə bilər. Kartel qiymətlərin səviyyəsini, isteh-salın həcmini və satış bazarlaranın bölüşdürülməsini tənzim-ləyir. Lakin kartellər sabit deyildirlər. Ona görə ki: 1) Satış bazarları güc nəzərə alınmaqla bölüşdürüldüyünə görə fir-malar hər vəchlə öz kapitallarını artırmağa və buna uyğun olaraq satış bazarlarını yenidən bölüşdürməyə çalışırlar; 2) Istehsal xərcləri aşağı olan firmalar kartel sövdələşmələrini pozmağa meyl göstərirlər. Çünki onlar öz məhsullarını nisbətən aşağı qiymətlərlə satmaqla daha çox mənfəət əldə edə bilirlər; 3) Geridə qalan firmalar öz məhsullarına daha ucuz qiymətlər qoymaqla kartelin mövqelərini sarsıdırlar; 4) Bir çox ölkələrdə kartel sazişləri qeyri-qanuni hesab edilir. Alıcılar oliqopolçuların əmtəələrə vahid qiymət qoy-malarından zərər çəkə, satıcılar isə bu və ya digər istehlakçı qrupları üçün müxtəlif qiymətlər müəyyən etməklə, qiymət ayrı-seçkiliyini həyata keçirə bilərlər. Qiymət ayrı-seçki-liyinin aşağıdakı növlərini bir-birindən fərqləndirmək lazımdır: 1) Şəxsi ayrı-seçkilik; 2) Qrup üzrə ayrı-seçkilik; 3) Məhsullar üzrə ayrı-seçkilik. Şəxsi ayrı-seçkilikdə qiymətlər alıcıların gəlirləri nə-zərə alınmaqla müəyyən edilir. Daha varlı olan şəxslər əm-təələri daha yüksək qiymətlə satın ala bilərlər. Çünki onların tələbi qeyri-elastikdir. Alıcı rəqibin yanına getməsin deyə, satıcı qiymətdə ona müəyyən güzəştlər edə bilər. Qrup üzrə ayrı-seçkilikdə rəqiblərin fəaliyyət göstər-dikləri bazarlarda qiymətlər müntəzəm olaraq aşağı salınır və bununla da rəqibə sarsıdıcı zərbə endirilir. Məhsullar üzrə ayrı-seçkilikdə qiymətlərdəki müxtə-liflik xərclərdəki müxtəlifliklə əlaqələndirilir (məsələn, çap olunan kitabın cildindəki müxtəliflik onun qiymətində qeyri-bərabərliyə səbəb olur). Bundan başqa firmalar fiziki cəhətdən eyni tipli məhsullara müxtəlif ticarət markaları adı altında daha yüksək qiymət qoyurlar. Amerika iqtisadçısı K.Edvards qiymət ayrı-seçkili-yinə dair əyani misal gətirir. "Room end Xaaz Ko" dan-tistlər tərəfindən dişin plomblanmasında istifadə olunan metil metalkrilat plastik kütləsinin hər funtunu 45 dollara, sənaye firmalarına isə 0,85 dollara satır. Dantistlər, qiy-mətlərin müxtəlifliyini öyrəndikdə, plastik kütləni sənaye firmalarından almağa başlayırlar. Odur ki, firma bazarın seqmentləşdirilməsini qoruyub saxlamaq üçün sənayeyə satdığı plastik kütləyə zəhər qatmağı qərara alır. Lakin şirkət öz məhsulunu zəhərləmək istəməyərək, belə bir şayiə yayır ki, sənayeyə satılan plastik kütlə dişlərin müalicəsi üçün yararlı deyildir.
XIX əsrin axırlarında həm burjua iqtisadçıları, həm də marksistlər arasında istehsalın inkişaf etdirilməsində rəqabətin faydalı olmaması haqqında şübhələr meydana çıxmışdır. Əlbəttə, burada söhbət rəqabətin tamamilə "ləğv" edilməsindən deyil, onun məhdudlaşdırılmasından gedir. Məsələn, amerika iqtisadçısı C.Klark hesab edirdi ki, firma-ların xalis rəqabətdən bir qədər uzaq olmaları uzunmüddətli planda güman olunduğu qədər zərərli deyildir. Çünki elmi-texniki inqilab şəraitində cəmiyyət xalis bazar qanunları əsasında inkişaf edə bilməz. Bununla əlaqədar olaraq C.Helbreyt yazırdı ki, müasir istehsalatda vaxt və kapital-dan istifadə edilməsinin xarakteri, müəssisələrin ixtisaslaşması və qabaqcıl texnologiya şəraitində bazarın fəaliyyət göstərməsi ilə əlaqədar olan problemlər–bütün bunlar plan-laşdırmanı zəruri edir. Böyük məbləğdə kapital qoyulan, təkmilləşdirilmiş texnika və texnologiyaya, mürəkkəb quru-luşa malik olan iri miqyaslı müasir istehsal, qiymətlər üzə-rində nəzarətin həyata keçirilməsini, satışın və mal göndərilməsinin etibarlılığının təmin olunmasını tələb edir. Bazar mexanizmi müəyyən çərçivədə üfuqi inteq-rasiya müqavilələrinin bağlanması, sifarişlər üzrə nəzərdə tutulan işlərin yerinə yetirilməsi, sövdələşmələrə maliyyə təminatı verilməsi və s. əvəz olunur. Oliqopoliya da bir çox cəhətdən inhisarların malik olduqları üstünlük və çatışmazlıqlarla səciyyələnir. Belə ki, sahədə az sayda istehsalçı olduqda, istehsalda edilən qənaət, xərclərin azalmasına imkan verir. Oliqopoliyanın çatış-mazlıqları isə özünü onda göstərir ki, firmalar bəzi hallarda rəqabətin məhdudlaşdırılması və qiymətlərin yüksəldilməsi üçün bazar hökmranlığından istifadə edirlər. Böyük məb-ləğdə mənfəət əldə edilməsi texnologiyanın təkmilləşdiril-məsinə stimulu zəiflədir. Oliqopoliyanın tənqidçiləri isə adə-tən belə bir cəhətə istinad edirlər ki, 1880-ci ildən sonrakı dövrdə edilmiş böyük kəşflərin təqribən 1/3 hissəsi iri şirkətlərin payına düşür. Bununla birlikdə həm də qeyd edi-lir ki, onlar yeni məhsulların kütləvi istehsalının təşkilində həlledici rol oynayırlar. Iqtisadçılar arasında texnoloji tərəqqinin və istehsalın inkişaf etdirilməsinin qiymətlən-dirilməsi sahəsində də fikir ayrılığı mövcuddur. 4. Oliqopoliya və oyun qaydaları. Bazar strukturlarının təhlilil ilə əlaqədar "Oyun qay-daları" Amerika iqtisadçıları C.Fon Neyman və O.Mor-genstern tərəfindən işlənib hazırlanmış və öz əksini onların "Oyun nəzəriyyələri və iqtisadi davranış" kitabında tapmış-dır. Bu nəzəriyyənin əsas ideyası ondan ibarətdir ki, oyun-çular öz uduşlarını ən yüksək həddə çatdırmağa çalışırlar. Oliqopoliyada bu uduş mənfəət adlanır. Əksəriyyət hallarda hər bir oyunçunun ən yaxşı strategiyası digər oyunçuların seçdikləri strategiyadan asılı olur. Hər bir oyunçu ən yaxşı strategiyanı nəzərə alan oyunçunun strategiyasını seçdikdə tarazlıq əmələ gəlir və buna da "Neşa" tarazlığı deyilir. Bəzi hallarda hər hansı bir oyunçu özünün strategi-yasını işləyib hazırladıqda başqa oyunçuların strategiya-larını nəzərə almır. Bu "Əsas ideya" ("Əsas qayə") strategi-yası adlanır. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman yerdə qalan iştirakçılar bu və ya digər səbəb üzündən öz davranışlarını "Əsas ideya" strategiyasına uyğunlaşdırma-ğa məcbur olurlar. Seçilmiş variantın nəticələrinə xarakteristika vermək üçün bəzi iqtisadi ədəbiyyatlarda deyildiyi kimi bir növ "mis qəlib"i, "kağız qəlib"i xatırladan matrisa tərtib olunur və burada iki oyunçunun, məsələn, tutaq ki, Asif və Vasifin adları qeyd edilir. Matrisaya hər bir çıxış, seçilmiş strategiya ilə əlaqədar olan formalardan birində mənfəət əldə edildiyini göstərir. Asif və Vasif özlərinin ən yaxşı strategiya-larını müəyyənləşdirmək və ən optimal variantı tapmaq məqsədilə matrisanın hər bir xanasını diqqətlə nəzərdən keçirirlər. Oyun nəzəriyyələri bazarda firmaların davranış-larının bir-birindən asılı olduğunu göstərir. Digər tərəfdən, firmaların hər biri rəqib tərəfindən onun bu və ya digər hərəkətinə necə reaksiya verildiyini nəzərə almalıdır. Aydın olsun deyə polad istehsal edən iki firmanın fəaliyyətini nəzərdən keçirək və bəri başdan qeyd edək ki, qiymətlər və istehsalın həcmi yalnız rəqibin hərəkətləri nəzərə alınmaqla müəyyən oluna bilər (Cədvəl 18.3). Cədvəl 18.3 Polad istehsal edən firmaların strategiyaları
* – Asifin firmasının mənfəəti; ** – Vasifin firmasının mənfəəti.
Lakin firmalardan birində istehsalın aşağı səviyyədə olması sahədə istehsalın həcmini azaltmağa və qiymətləri yüksəltməyə şərait yaradır. Və aydın məsələdir ki, bu variant, mənfəət əldə etməyən rəqibin xoşuna gəlmir və o, qiymət "müharibəsinə" başlayır. 18.3 cədvəlinin sağ tərəfində, yuxarı sıradakı xana-dan göründüyü kimi Asifin firması çox, Vasifin firması isə az istehsal edir. Deməli, rəqiblərdən biri yenə də mənfəət əl-də etmir və o, qiymət müharibəsinə başlaya bilər. Odur ki, rəqiblər öz aralarında razılığa gəlmək və istehsalın həcmini azaltmaqla hər biri 4 vahidə bərabər olan mənfəət əldə et-mək imkanı qazanır. Deməli, rəqiblər öz aralarında müəy-yən razılığa gəlmədən istehsalın hansı variantını seçməyə risk etməyəcəklər. Indi deyək ki, Asif istehsalın "xırda", Vasif isə "iri" variantını seçir və buna görə də Asifin mən-fəəti 0 (sıfra), Vasifin mənfəəti isə 6 vahidə bərabər olur. Əksinə, Asif istehsalın "iri", Vasif isə "xırda" variantını seç-dikdə, Asifin mənfəəti 6 vahidə, Vasifinki isə 0 (sıfra) bəra-bər olur. Bütün bunlara görə, həm Asifin, həm də Vasifin "əsas ideya" strategiyası istehsalın "iri" variantını seçmək olur. Bu zaman onların hər biri 2 vahidə bərabər olan mən-fəət əldə edir. Bu məbləğ onların hər ikisinin istehsalın «xır-da» variantını seçdikdə əldə edə biləcəkləri məbləğdən (müvafiq olaraq 4 və 4) xeyli azdır. Lakin bu variantın seçilməsi iştirakçılar arasında razılaşma olduqda mümkündür. Beləliklə, Asif və Vasif eyni variantı, yəni istehsalın "iri" variantını seçdikdə sahədə tarazlığa nail olunur. Onlar öz aralarında kartel sazişi bağladıqda istehsalın "xırda" variantının seçilməsinə üstünlük verə bilərlər. Bazar strukturunun xarakteri xeyli dərəcədə sahəyə daxil olmaq üçün maneələrin mövcudluğundan asılıdır. Ma-neələrin isə 2 növü vardır. Bunlardan biri xalis maneələr, di-gəri isə strateji maneələr adlanır. Firmaların fəaliyyətlərin-dən asılı olmayaraq mövcud olan maneələrə xalis maneələr deyilir. Fəaliyyətdə olan firmalar tərəfindən məqsədli şəkil-də yaradılan maneələr isə strateji maneələr adlanır. Amerika iqtisadçısı C.Beyn sahəyə daxil olmaq üçün mövcud olan maneənin aşağıdakı 3 tipinin olduğunu göstərmişdir: 1) Məhsulların fərqləndirilməsi; 2) Xərclərdə nəzərə çarpan mütləq üstünlük; 3) Istehsalda qənaət. Maneələrin birinci tipi strateji əngəlləmələrə aiddir. Ikinci və üçüncü tip maneələr firmaların məqsədli fəaliyyətləri nəticəsində əmələ gəldikdə, xalis maneələrə aid edilir. Məsələn, sahədə fəaliyyət göstərən firma müəyyən təcrübə topladığına görə onun istehsal xərcləri burada yenicə fəa-liyyət göstərməyə başlamış firmanın istehsal xərcindən az olur. Sahədə fəaliyyət göstərən firmalar yeni firmaların buraya gəlmələrinə mane olmaq üçün elmi-tədqiqat, təcrübə və konstruktor işlərinə investisiya qoyduqda və ya xərc çəkdikdə əmələ gələn maneələr isə strateji maneələr adlanır. Xalis maneələr zəif olduqda firmalar müxtəlif strate-giyalar seçə bilərlər. Onlar özlərinin bazardakı hakimiyyət-lərinin reallaşdırılmasından imtina edir, yəni mənfəəti artırmaq üçün qiymətləri qaldırmırlar. Bu zaman potensial rəqiblərdə sahəyə gəlmək üçün maraq olmur. Sahəyə gəlmək üçün hər hansı bir rəqib meydana çıxdıqda isə qiymətlər həddən çox aşağı düşməsin deyə, fəaliyyətdə olan firmalar, istehsalın ixtisar olunması və bununla da bazarın bölüşdü-rülməsi haqqında razılığa gəlirlər. Yaxud da oliqopoliyada fəaliyyət göstərən firmalar yeni firmaların bu sahəyə gəlmə-lərinə mane olmaq üçün istehsalın həcmini əvvəlki səviyyədə saxlamaq və ya artırmaq barədə qərar qəbul edirlər ki, bu da qiymətlər müharibəsinə, firmaların zərər çəkmələrinə səbəb olur. Bu və ya digər strategiyanın hansı nəticələrə gətirib çıxardığını 18.4 cədvəlindən aydın görmək olar.
Oliqopolçu firmaların strategiyaları: əməkdaşlıq, yaxud da rəqiblərlə mübarizə
*–bazarda fəaliyyət göstərən Asifin firmasının mənfəəti; **–sahəyə girməyə cəhd göstərən Vasifin firmasının mənfəəti. Yuxarıda göstərildiyi kimi, xalis maneələr firmaların fəaliyyətlərindən asılı olmayaraq mövcuddur. Strateji mane-ələr isə məqsədli xarakter daşıyır və öz qarşısına yeni rəqib-lərin sahəyə gəlmələrinə maneçilik törətmək vəzifəsini qoyur. Vasifin firmasının sahəyə gəlməsi Asifin firmasına mane olmursa, o, 15 vahid, Vasifin firması isə 0 (sıfır) «vahid» mənfəət əldə edəcəkdir. Onlar bazarı öz aralarında bölsələr hər biri 3 vahid mənfəət əldə edəcək, qiymətlər müharibəsi hər birinə 3 vahid zərər gətirəcəkdir. Odur ki, yeni firmalar sahəyə gəldikdə onlarla qiymətlər müharibəsinə başlamaqdansa əməkdaşlıq etmək daha yaxşıdır. Asifin firması Vasifin firmasının sahəyə gəlməsinə müqavimət göstərməsə, tarazlıq yaranacaq və firmalar bərabər məbləğdə –yəni hər biri 3 vahid mənfəət əldə edəcəkdir. Indi isə strateji maneələrin nəticələrini nəzərdən keçi-rək. Tutaq ki, Asifin firması ehtiyat güclərinin yaradılması üçün kapital sərf edir. Lakin istehsal aşağı səviyyədə olduq-da ondan istifadə olunmur. Belə bir vəziyyət, rəqibin olma-masını, yaxud da onunla əməkdaşlıq edilməsini nəzərdə tutur. Və bu zaman firma 6 vahid mənfəət itirir. Indi deyək ki, qiymətlər müharibəsi başlanır. Odur ki, Asifin firması ehtiyat güclərindən istifadə etməklə istehsalın həcmini artırır və hər iki firmanın çəkdikləri zərər əvvəlki səviyyədə (-3 və -3 vahid) qalır. Asifin firması tərəfindən müqavimət göstəriləcəyini və buna görə də qiymətlər müharibəsində itirəcəyini qabaq-cadan hiss edən Vasifin firması sahəyə girmir və buna görə də sahədə 9 və 0 (sıfırla) ifadə olunan tarazlıq vəziyyəti ya-ranır. Deməli, rəqibin strateji maneələri müvəffəqiyyətlə nəticələnmişdir. Və bu vəziyyətdə Asifin firması gəlirlə işləmişdir. Çünki onun firması ehtiyat güclərinin yaradılmasına 6 vahid xərc çəksə də nəticədə 9 vahid mənfəət əldə etmişdir. Asifin firması Vasifin firması ilə əməkdaşlıq haqqında razılığa gəldikdə də 3 vahid mənfəət götürür. Lakin 6 vahid xərc çəkməklə əldə edilən 3 vahid mənfəət, razılığa gəldikdə əldə edilən 3 vahid mənfəətdən daha yaxşıdır. Ona görə ki, birinci halda mənfəəl əldə edilməsi ilə yanaşı, həm də ehtiyat güclərii yaradılmışdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, strateji maneələr heç də həmişə müvəffəqiyyətlə nəticələnmir. Tutaq ki, Vasifin firması sahəyə gəlməsə 18.3 cədvəlinin yuxarıda sağdakı xanasında göstərildiyi kimi Asifin firması 6 vahid mənfəət əldə edir. O, rəqibin, yəni, Vasifin firmasının sahə-yə gəlməsinə mane olmaq üçün ehtiyat güclərinin yaradıl-masına 6 vahid sərf edir. Bu onu göstərir ki, proses belə getdikdə Asifin firmasının mənfəəti 0-a (sıfır) bərabər olur. Beləliklə, yaxşı olar ki, Asifin firması Vasifin firması-nın sahəyə gəlməsinə maneçilik törətmək üçün ehtiyat güclərinin yaradılmasına vəsait sərf etməsin, əksinə, onunla əməkdaşlıq etmək nəticəsində 3 vahid mənfəət götürməklə kifayətlənsin. Oyun nəzəriyyələri göstərir ki, qiymətlər müharibəsi heç kimə fayda vermir. Əgər sahədə çoxdan fəaliyyət göstə-rən firmalar rəqiblə mübarizə aparmaq fikrindədirlərsə, yeni firmalar buraya gəlməyə cəhd göstərməməlidirlər. Bu məq-sədlə, sahəyə gəlmək istəyən yeni firmalar əvvəlcə burada eninə və uzununa kök atmış, necə deyərlər "saç-saqqallar"ını ağartmış firmaları dərindən öyrənməlidirlər. Çünki vəziyyətin düzgün qiymətləndirilməməsi sahəyə gəlmək istəyən yeni firmalar üçün baha başa gələ, onların böyük məbləğdə zərər çəkmələrinə və itkiyə məruz qalmalarına səbəb ola bilər. Beləliklə, sahədə fəaliyyət göstərən firmaların strateji davranışları yeni firmaların buraya gəlmələrinə və deməli, bazar strukturlarına təsir göstərə bilər. Bu isə o deməkdir ki, bazar strukturlarının formalaşması üçün sahəyə gəlməyi qarşılarına məqsəd qoymuş daxili və xarici firmalar tərəfindən gözlənilən potensial rəqabət təhlükəsinin öyrənilməsinin çox böyük əhəmiyyəti vardır. Həm də iri firmalar arasında gedən strateji rəqabət onları ehtiyat gücləri yarat-mağa və ETTKI-nə daha çox vəsait ayırmağa, qiymətləri aşağı salmağa və digər tədbirləri görməyə məcbur edir.
Sahibkarlığa görə qrupa bölünmə dedikdə iri oliqopolçu firmalarla xırda və orta şirkətlər arasında baş verən əmlak və bağlaşma şəbəkəsi sistemi nəzərdə tutulur. Belə qrupların yaradılmasının əsas səbəbi istehsal və bölgü üzə-rində vahid mərkəzdən nəzarəti həyata keçirməklə, bazara səmərəli təsir göstərməkdən ibarətdir. Buna H.Fordun XX əsrin əvvəllərində özündə poladın əridilməsindən tutmuş hazır avtomobilin buraxılmasınadək olan bütün istehsal proseslərinin əhatə olunduğu "River-Ruj" kompleksini misal göstərmək olar. Lakin sonralar həyat göstərdi ki, məhsul buraxılışı üçün zəruri olan bütün əməliyyatların (xüsusilə də mürəkkəb əməliyyatların) bir firmada mərkəzləş-dirilməsi son nəticədə itkilərə gətirib çıxarır. Sahibkarlığa görə qruplar müxtəlif yollarla yaradılır. Bunlardan biri firmaların müstəqil şirkətlər şəklində bir ne-çə hissəyə bölünməsidir. Məsələn, keçən əsrin 80-ci illərində Italiyanın "Fiat" firması hər birinin sərbəst surətdə kapital bazarına çıxmasına təminat verilməklə bir neçə müstəqil şir-kətə bölünmüşdür. Mümkün olan ikinci yol ondan ibarətdir ki, hər hansı bir bölmə «ərsəyə gəlib pərvazlanır və ana şirkətdən» ayrılır. Məsələn, 1950-ci ildə «Toyota» şirkəti səhmlərin 44,9%-ni əlində saxlamaqla «Toyota motor seyez» ticarət şirkətini özündən ayırmış, 1982-ci ildə isə onlar yenidən birləşmişlər. Üçüncü yol şirkətlərin birləşməsi və ya zəiflərin güclülər tərəfindən udulmasıdır. Bu zaman güclü şirkət başqa şirkətlərin nəzarət səhm zərfinə sahib olur. Dördüncü yolun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, şirkət-lərin fəaliyyətlərini maliyyələşdirən və onları əlaqələndirən banklara istinad olunmaqla qruplara bölünmə aparılır. Nəhayət mümkün olan beşinci yolda firmalar idarəolunma, texnologiyaların transferi və s. haqqında müqavilələr bağlayırlar. Və bununla da onların arasında qarşılıqlı iqtisadi və maliyyə asılılığı inkişaf edir. Məsələn, «Toyota» şirkəti özündə 24 iri şirkəti birləşdirən «Mitsui» qrupuna daxildir. Bu qrup az qala Yaponiya iqtisadiyyatının bütün sahələrini –hasilat, kimya, elektroenergetika, avtomobilqayırma səna-yesini, maliyyə və ticarəti əhatə edir. Iri oliqopoliya firmalarının birlikləri istehsalın və tədavülün mərkəzləşdirilmiş qaydada tənzimlənməsi imkanlarını aradan qaldırır. Qrupun iştirakçıları özləri öz fəaliyyətlərini əlaqələndirir, razılaşdırır və deməli, məcburetməyə məruz qalmırlar. Firmalararası Ittifaqın yaradılmasında məqsəd rəqabəti məhdudlaşdırmaqdan, pul kapitalının hərəkətini təkmilləşdirməkdən, mal göndərilməsi və satışın etibarlılığını təmin etməkdən, ehtiyatları birləşdirməkdən, bir-birinə qarşılıqlı kömək göstərməkdən ibarətdir. Iri firmalardan ibarət birliklərin fəaliyyətlərinin tənzimlənməsi müxtəlif formalarda ola bilər. Bunlardan biri iştirakçıların fəaliyyətlərinin Holdinq şirkətləri vasitəsilə əlaqələndirilməsidir. Buna F. Flik (AFR) konserni misal ola bilər. Onun tərkibinə "Dinamit Nobel", "Buderus", "Feldmüle", "Krauss Maffey" kimi iri firmalar daxildir. Ikinci formada əlaqələndirici rolunu trast-fondlar və bank-lar yerinə yetirirlər (Rokfeller qrupunda məhz belədir). Üçüncü formanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, qrup işti-rakçılarının birliyi səhmlərə qarşılıqlı surətdə sahibolma vasitəsilə təmin edilir. Bu forma Yaponiyada daha geniş yayılmışdır. Səhmlərə qarşılıqlı surətdə sahibolma, şirkətlə-rin rəqiblər tərəfindən "işğal" olunması imkanlarının qarşı-sını alır. Əlaqələndirmə orqanı firmaların prezidentlərinin müşavirəsidir. Lakin qrupda iştirak etmək firmaların müs-təqil inkişaf etmələrinə mane olmur və onların arasındakı rəqabəti aradan qaldırmır. Iri korporasiyaların iqtisadi cəhətdən qruplara bö-lünməsi daha məqsədəuyğundur. Çünki bu, onun iştirak-çılarının maliyyə ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunma-sını, qiymətli kağızlarla əməliyyatların məqsədyönlü aparıl-masını, bunlar üzərində nəzarətin həyata keçirilməsini, iqti-sadi konyukturanın daha yaxşı öyrənilməsini, fəaliyyətlərin əlaqələndirilməsini, vəsaitlərin səfərbərliyə alınmasını, çətin günlərdə bir-birilərinə kömək göstərilməsini təmin edir. Bütün bunları həyata keçirməkdə məqsəd bazarda hökmranlıq etməkdir. Firmaların bazarda hökmranlıqlarını müəyyən edən amillər içərisində istehsalın həcminin dəyiş-məsi (istehsalın təmərküzləşməsi), habelə birləşmə və udul-ma (kapitalın mərkəzləşməsi) prosesləridir. Istehsalın miqyasını müəssisə və firma səviyyəsində nəzərdən keçirmək olar. Bunun da müəyyən, daha dəqiq desək optimal həddi vardır. Başqa sözlə, istehsalın miqyası optimal həddən geniş olduqda səmərə vermir. Məsələn, ABŞ-ın emaledici sənayesində firmaların böyük əksəriyyəti birzavodludur. Belə ki, 1987-ci ildə ölkədəki 369 min firma-nın, 288 mini birzavodlu olmuşdur. Bu zaman istehsalın za-vod və firma səviyyəsində təmərküzləşməsi bir-birinə uyğun gəlir. Lakin çoxzavodlu firmalar həlledici rol oynayırlar. Məsələn, bütün firmalarda çalışan 18,9 mln. nəfər işçinin 13,8 mln. nəfəri, 476 mlrd. dollardan ibarət olan ümumi əmək haqqı fondunun 377,3 mlrd. dolları 81 min çoxzavodlu firmaların payına düşmüşdür. Müasir dövrdə istehsalın miqyasının dəyişməsi əsas etibarilə aşağıdakı formalarda baş verir: 1) Istehsal sahələ-rinin inteqrasiyası; 2) Istehsalın diversifikasiyası; 3)Konqlo-meratların meydana gəlməsi.
Üfiqi inteqrasiya ETTKI-nin aparılması, birgə satış və təmir xidmətinin yaradılması, reklam üzrə səylərin birləş-dirilməsi və s. sayəsində iqtisadi səmərə verir. Şaquli inteq-rasiya isə bunlarla yanaşı, bazar əməliyyatlarının aparılması ilə əlaqədar xərclərin ixtisar edilməsi nəticəsində qənaət əldə olunmasına, mal göndərilməsi və satışın etibarlılığının təmin edilməsinə imkan verir. Diversifikasiyalaşdırma – texnoloji cəhətdən müxtəlif müəssisələrin birliyi deməkdir. Bu firmalar çoxsahəli olurlar. Dünyada yüksək dərəcədə diversifikasiyalaşdırılmış şirkət "General elektrik" hesab olunur. Bu şirkət əsası qoyulduğu 1892-ci ildən elektrik enerjisinin istehsalı, ötürülməsi, bölüşdürülməsi, istehlakı və ona nəzarət edilməsi ilə məşğul olmuşdur. Şirkət məişətdə istifadə olunan geniş çeşiddə elektrik malları və avadanlıqları, motor, paravoz, təyyarələr üçün reaktiv mühərriklər, tibbi diaqnostika aparatları istehsal edir, həmçinin təmir, tikinti və maliyyə xidmətləri göstərir. Çoxsahəli şirkətlər daxili kooperasiyalaşdırmadan fayda götürür. Daxili kooperasiyalaşdırmadan əldə edilən fayda "2+2=5" faydalılığı adı ilə məşhurdur. Bu fenomenin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bir dam altında birləşmiş və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan tərkib hissələrinin fəaliy-yəti, müxtəlif ərazilərdə yerləşən, lakin bir–birindən asılı olan ayrı-ayrı müəssisələrin sadəcə olaraq birləşməsinə nisbətən daha çox fayda verir. Konqlomeratların meydana gəlməsi öz aralarında istehsal əlaqələri olmayan və iqtisadiyyatın müxtəlif sahələ-rində fəaliyyət göstərən firmaların vahid maliyyə rəhbərliyi altında birləşmələri deməkdir. Məsələn, ABŞ-ın "Tekstron" konqlomeratı XX əsrin 70-ci illərində müxtəlif məhsulların istehsalı ilə məşğul olan bir çox sahələrin aparıcı firmaları-nın səhmlər zərfini ələ keçirmişdir. Konqlomeratlar birləşmə və "udulma" yolu ilə formalaşır. Bu proses firmaların gücü-nün, istehsal və tədavül dairəsində hökmranlığının artma-sına səbəb olur. Konqlomeratların yaradılmasında məqsəd qiymətli kağızlarla möhtəkirlik etmək – səhmlər və istiqrazlar burax-maq, onların satışını təşkil etmək və i.a. – hesabına daha çox mənfəət əldə etməkdir. Konqlomerat rəhbərlərinin əldə etdikləri bu mənfəətə sahibkar mənfəəti deyilir. Firmaların konqlomeratlarda birləşmələri onların iqtisadi gücünün artmasına, istehsal və tədavül dairələrində hökmranlıqlarının genişlənməsinə səbəb olur. Buna başqa metodlara nisbətən maliyyə metodunun vasitəsilə nail olun-ması daha sərfəlidir. Belə ki, səhmlər zərfini ələ keçirmək, daxili kapital qoyuluşu hesabına yeni müəssisə yaradılmasına nisbətən daha ucuz başa gəlir. Konqlomeratlar is-tehsal güclərinə əlavələr etməklə ticarət əlavələri və mar-kaları, texniki bilik və məlumatlar əldə edirlər. Onlar buna sıfırdan başlasalar yeni müəssisələrin tikintisinə daha çox vəsait və vaxt sərf etməyə məcbur olar, bazarda özlərinə yer eləməkdə çətinlik çəkərdilər. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, yeni istehsal gücləri nəqd pul sərf etmədən – səhmlərin və borc öhdəliklərinin mübadiləsi yolu ilə əldə edilə bilər. Konqlomeratların aktivləri nə qədər çox olarsa, onların bir o qədər də çox borc vəsaiti cəlb etmək imkanları olur. Təmərküzləşmənin formalarındakı müxtəliflik inhi-sarlaşdırmada mövcud olan maneələrlə müəyyən edilir. Müşahidələr belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir, deyək ki, bazarda nəzarətin gücləndirilməsinə cəhd göstərilməsi daha güclü rəqiblərin müqavimətinə rast gələ bilər. Bu isə böyük məbləğdə vəsait tələb edir və belə bir fikir söyləməyə əsas verir ki, bəlkə də bu maneələrin aradan qaldırılması üçün vəsait sərf etməkdənsə, kapitalı iqtisadiyyatın başqa bir sahəsinə "keçirmək" daha məqsədəuyğundur. Bəs, təmərküzləşmənin perspektivləri barədə nə de-mək olar? Bu suala cavab vermək bir o qədər də asan deyil-dir. Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, təmərküz-ləşmənin səviyyəsinin ölçülməsində müəyyən çətinliklər vardır. XIX əsrin I yarısında milli iqtisadiyyat miqyasında hazır əmtəələr istehsalının təmərküzləşməsi səviyyəsi XX əsrə nisbətən aşağı, bazarlar arasındakı əlaqələr zəif olmuş-dur. Həm də bazarlar yerli xarakter daşımışdır. Ona görə də o dövrdə təmərküzləşmə səviyyəsinin yüksək olduğunu yalnız güman (fərz) etmək olar. XIX-XX əsrlərdə təmər-küzləşmənin səviyyəsi həm daxili amillər, həm də firmaların birləşməsi və güclülərin zəifləri udması nəticəsində çox sürət-lə artmışdır. Digər tərəfdən, XX əsrin əvvəllərindəki iqtisa-diyyat özünün quruluşuna görə XIX əsrin I yarısındakı iqtisadiyyatdan fərqlənirdi. Bütün bunlara əsasən demək olar ki, təmərküzləşmənin istiqamətləri haqqında mülahizə yürütmək, fikir söyləmək nəinki çətindir, bəlkə də mümkün deyildir. Bu barədə yalnız aşağıdakıları demək olar: amerika iqtisadçısı Q. Natter hesablamışdır ki, 1895-1904-cü illərdə ABŞ-ın emaledici sənayesində yaradılan milli gəlirin 32,9%-i, 1963-cü ildə isə 33,1%-i həmin sahədə məhsulun 50%-dən çoxunu istehsal edən 4 firmanın payına düşmüşdür. F.Şerer müharibədən sonrakı senz Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||