Misir S
əfərov
280
olmaqla b
ərabər, yazıçının yaradıcılıq üslubunu müəyyən-
l
əşdirməyə də kömək edir. Daha başqa bir nümunə, xalq
arasında belə bir məsəl işlənir: “Ölmək-ölməkdir, xırılda-
maq n
ə deməkdir”
106
. Romanda bu m
əsələ həm əslində
olduğu kimi, həm də şəkilcə dəyişilmuiş formada rast
g
əlirik:
“Axı mən nədən qorxuram? Ölmək-ölməkdir, xırıl-
damaq n
ə deməkdir?” (I, 117).
“Hacıyevin məktubundan öyrəndikləri Qulam hadi-
s
əsi böyük ibrətamiz bir dərs kimi hələ də onların
yadından çıxmırdı, onun dalınca deyirdilər: Bədbəxt,
ölürdün, b
əs o xırıldamaq nə idi” (II, 97).
Göründüyü kimi, eyni atalar sözünd
ən iki müxtəlif
şəkildə istifadə olunmuşdur ki, bu da üslubi çoxrəngliliyə
nail olmaq baxımından ədibin zəngin söz ehtiyatına dəlalət
edir.
Ə.Əbülhəsən xalqın işlətdiyi “Əzrayıl gələndə soruş-
maz ki: -
oğul-uşağın necədir”
107
m
əsəlindən “Dedilər
Əzrayıl uşaq paylayır, dedi, mənimkini almasın, özününkü
özün
ə qalsın” (I, 279) kimi, “Ölən canını qurtarır, vay
qalanın halına” məsəlindən “dərd dirinin dərdidir, ölüyə nə
var ki”, “Ölünün d
ərdi yoxdur, dərd dirininkidir” (IV, 122),
“Şirin aşına zəhər qatma”
108
m
əsəlindən “aşımıza yamanca
ağı qatdı” (II, 62) şəklində və s. istifadə etmişdir. Bu atalar
sözl
əri və məsəllər formasını dəyişsə də təsvir olunan
hadis
ə ilə elə əlaqələndirilmişdir ki, oxucu çətinlik çə-
m
ədən onların hansı atalar sözü və ya məsəldən təşəkkül
tapdığını müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkmir. Bu isə
106
Atalar sözl
əri. Bakı, 1949, səh.178.
107
Atalar sözl
əri və məsəllər. Bakı, 1981, səh.126.
108
Atalar sözl
əri. Bakı, 1949, səh.177.
Az
ərbaycan dili məsələləri
281
yazıçının bədii səbnətkarlığını, onun dil və üslub özünə-
m
əxsusluğunu aydınlaşdıran cəhətlərdəndir.
3. Atalar sözl
əri və məsəllərin tərkibinə söz və ya söz
birl
əşməsi daxil edilmişdir.
Atalar sözl
əri və məsəllərə son dərəcə ehtiyatla,
h
əssaslıqla yanaşan sənətkar, yeri gəldikcə, üslubi tələbdən
asılı olaraq, onlara bəzən əlavələr də etmişdir. Bu əlavələr
atalar sözl
əri və məsəllərin ifadə etdiyi mənanı daha da
genişləndirmiş, onların oxucuya təsirini qat-qat artırmış,
əsərin dilinə canlı xalq danışıq dilinin rayihəsini gətir-
mişdir.
M
əsələn, xalq arasında işlənən “Niyyətin hara,
m
ənzilin də ora”
109
v
ə “Bir gül ilə bahar olmaz”
110
atalar
sözl
ərinə Ə.Əbülhəsən müəyyən əlavələr etmiş və bununla
da onları surətin danışıq tərzinə, bilik səviyyəsinə uyğun-
laşdırmışdır.
Misal: Bala, s
ən bunu yadında yaxşı saxla. Adamın
niyy
əti haradırsa, mənzili də ora olar. Səninki buradır,
burada da qalacaqsan (I, 221); “Bir güln
ən də ki, bilirsən
bahar olmaz” dey
ərlər. Amma bu gül baharın yaxın-
lığının muştuluqçusu olanda iş dəyişir (II, 213). Burada
maraqlı bir cəhət də özünü göstərir. Müəllif atalar sözləri
v
ə məsəllərin tərkibinə sözlər əlavə etməklə yanaşı, onlara
öz münasib
ətini də bildirmişdir. Nümunələrdəki “Səninki
buradır, burada da qalacaqsan” və “amma bu gül baharın
yax
ınlığının muştuluqçusu olanda iş dəyişilir” artımları
m
əhz xatırlatdığımız müəllif münasibətilə əlaqədardır.
Bunlar mü
əllifin atalar sözləri və məsəllərə yaradıcı
şəkildə yanaşdığını bir daha təsdiq edir.
109
Atalar sözü. Bakı, 1949, səh.167.
110
Yen
ə orada, səh.45.
Misir S
əfərov
282
Xalq arasında bir işi gizli saxlamaq, heç kimə
bildirm
əmək fikri “Bir daş altda, bir daş üstdə”
111
şəklində
ifad
ə olunur. Ə.Əbülhəsən bu məsələ də əlavələr etmiş və
onu t
əsvir olunan hadisə ilə bilavasitə əlaqələndirmişdir.
M
əsələn, “Belə də olsun, hələ ki sən bir daş bunun
altından qoy, bir daş da üstündən” (IV, 12). Müəllif bu
artım vasitəsilə surətin psixologiyasını, onun ikiüzlü, xain
t
əbiətini aça bilmişdir. Siyasi rəhbər Xalıq Xalıqova
əxlaqsız Göyçək deyəndə ki, Cumanın toruna düşüb, bəzi
m
əlumatları düşmənlərə verməyə hazırlaşır. Xalıqov ona
yuxa
rıda göstərdiyimiz kimi “məsləhət” verir. Ona görə
yox ki, onun Göyç
əyə canı yanır. Yox! Ona görə ki, o,
Göyç
əkdən əxlaqsız bir qadın kimi yararlanacaqdı. Yazıçı
Xalıqovun bu xarakterini məhz onun öz dili ilə açıb
göst
ərir. Atalar sözü və məsəllərin müəyyən forma
t
əshihlərinə məruz qalaraq işlədilməsinə dair yuxarıda
misal g
ətirdiyimiz nümunələrə əsərdən başqalarını da
əlavə etmək olar. Məsələn, “İlanın quyruğunu basmasan,
s
əni sancmaz”
112
, “İlanın quyruğunu neçün basıram ki,
qayıdıb məni sancır da!” (IV, 32); “Əl yananda ağıza
t
əpərlər”
113
, “Əlin yanır, uşaq kimi ağzına təpirsən” (IV,
241); “Göyd
ə axtarırdım, yerdə tapdım”;
114
“M
ən onu
göyd
ə axtarırdım, yerdə əlimə düşdü”( II, 32); “Div
qurbağaya aşiq olub”;
115
“S
ən deyəsən div qurbağaya aşiq
olan kimi Lidiyaya vurulmusan” (I, 188) v
ə s. Bu
d
əyişikliklər, əlbəttə ki, hadisənin oxucuya daha yaxşı
çatmasına, surətin daxili-psixoloji aləminin, dünyagörü-
111
Atalar sözü. B
akı, 1949, səh.43.
112
Yen
ə orada səh.119.
113
Yen
ə orada, səh.106.
114
Yen
ə orada, səh.150.
115
Atalar sözl
əri və məsəllər. Bakı, 1971, səh.49.
Dostları ilə paylaş: |