Monqollarin

Monqolların gizli tarixi 
 
 
50
 
dır» adlandırılan Bo’orçu, Muxali, Boro’ul, Çilavun bağatur və 
«dörd köpək» deyə vəsfləndirilən Xubilay, Cəlmə, Cəbə və Sübege-
tay olub, Təmücin onları tez-tez açıqca öyməklə onlara məmuriyyət, 
otlaq yeri, qənimət, ov etmək haqqı və adamlar verərək təltif etmiş 
və qanunlara qarşı məsumiyyət haqqı tanımaqla minnətdarlığını ifa-
də etmişdir. O, tus-xan təbirilə ifadə edilən əsas hökmdara qarşı sə-
daqəti düşməndə də arayır: hökmdarına xəyanət edərək ona sığınan-
ları edam edir. Burada Çiñgisin özünü səmanın vəkili olaraq hiss et-
diyini və  şamanlıq nöqteyi-nəzərinə görə, səmanı müqəddəratın 
amiri olaraq tanıdığını bir daha xatırladaq. O, səmanın əmrilə dün-
yanın hakimi olmuşdur və altın cilovları əlində tutur. 
Bu qüdrətli adamın göstərdiyi müvəffəqiyyətlərin sirrini bu üç 
şeydə axtarmalıyıq: birincisi, misilsiz bir hərbi qabiliyyət və həşmət 
olub, özəlliklə Camuxanın ondan ayrılmasından sonra qəbilələrin 
birər-birər gələrək ona tabe olmalarını göstərən səhnədə canlı surət-
də təsvir edilmişdir, ikincisi, öz ətrafındakılara göstərdiyi etimaddır 
ki, onlar xidmətə aid tələblərilə doğrudan-doğruya Çiñgisin hüzu-
runa çıxa bilirdilər. Üçüncüsü isə  səmanın vəkili olduğuna dair 
imanıdır. Önümüzdəki səhifələrdə bu vəsflərin ayrıca göstərilməmiş 
və Çiñgisin öyülməmiş olması  əsərin neytrallığını göstərməkdə  və 
onun dəyərini bir qat daha yüksəltməkdədir. 
 
Berlin, avqust 1940  
(əsərin yazılışından yeddi yüz il sonra). 
 
Prof. Dr. Erich HAENİSCH 
  
 
 
 
 
 
 
 

---

Мonqolların gizli tarixи 
 
51
 
 
 
 
 
ƏSƏRİN XÜLASƏSİ 
 
I. Monqolların ilk tarixi. Təmücinin dünyaya gəlməsi (1155? 
/1167?), uşaqlığı və nişanlanması, atası Yesügeyin ölümü……….56 
II. Təmücinin gəncliyi, tayiçi’utlar tərəfindən əsir edilməsi, qaç-
ması. Atların oğurlanması, Bo’orçu ilə dostluq. Börtənin gətirilməsi. 
Kereyit hökmdarı Toğorili (Oñxan) ziyarət. Mərkitlərin basqını  və 
Börtənin qaçırılması.........................................................................76 
III. Toğori1 ilə birlikdə mərkitlərə qarşı intiqam səfəri, Börtənin 
qurtarılması. Toğorilin qan qardaşı Camuxa ilə dostluq. Qəbilələrin 
Təmücinin ətrafında toplanması. Təmücinin Kimuxa çayı boyundakı 
Ayil-xaraxana civarında Çiñgis-kağan ünvanı ilə mañğol hökmdarı 
elan edilməsi (1196?). Oñxana xəbər göndərilməsi və onun razılı-
ğı.......................................................................................................95 
IV. Camuxaya xəbər göndərilməsi və onun razılığı. At qaçırılma-
sı üzündən Camuxa ilə aralarının dəyməsi. Dalan-balcut savaşı: Çiñ-
gis-kağanın yenilərək Onan boyunca çəkilməsi. Qəbilələrin toplan-
masıyla təkrar gücləndikdən sonra Oñxanla birlikdə Kin ordusu 
tərəfindən qovalanan tatarları basması. Kin hökmdarı tərəfindən Tə-
mücin ilə Toğorilə Çağutxuri və Oñxan ünvanının verilməsi. Cür-
kinlərin yenilməsi. Camuxa ətrafında toplanmış olan (tatar, nayman, 
mərkit, tayiçi’ut, oyrat və b.) düşmənlərin Köytəndə  Təmücin ilə 
Oñxan tərəfindən yenilməsi...........................................................113 
V. Tayiçi’utların yox edilməsi. Toğoril-Oñxanın həyatı. Çiñgis-
kağanın Dalan-nemürgesdə tatarları yenməsi (1202). Oñxanın mər-
kitlərə qarşı səfəri. Çiñgis-kağanla Oñxanın Kişilbaş civarında nay-
manları yenmələri. Naymanlara qarşı ikinci cəbhə. Oñxanla Camu-
xanın gecə ikən qalxıb getmələri. Naymanlar tərəfindən qovalanan 
Oñxanın Çiñgis-kağandan yardım istəməsi, ata-oğul dostluğunun 
Tula boyunda yenidən qurulması. Evlənmə planı üzündən təkrar ara-

---

Monqolların gizli tarixi 
 
 
52
 
larının dəyməsi. Oñxan, Camuxa və Sañqum tərəfindən tərtiblənən 
sui-qəsdin Çiñgis-kağana bildirilməsi...........................................129 
VI. Çiñgis-kağanın çəkilməsi və  təqib edilməsi. Nəticəsiz qalan 
Xalaxalcit savaşı. Çiñgisin öz ordusunu təftiş etməsi (2600 nəfər). 
Xalxa boyunca hərəkət. Elçilərin göndərilməsi. Balcuna gölü civarı-
na yerləşmə. Der keçidində olan Oñxanın basılması. Oñxan ilə Sañ-
qumun qaçmaları, kereyitlərin yox edilməsi..................................145 
VII. Oñxanla Sañqumun qaçarkən öldürülməsi. Nayman xanının 
anası Gürbesünün Oñxanın qafası üçün ayin keçirməsi. Oğlu Ta-
yañın (Torlux-xan) mañğollara qarşı  hərəkət planı. Bu planın Çiñ-
gis-kağana bildirilməsi. Çiñgisin Xalxa boyundakı Keltegey civarın-
da tərtibat alması, keşik işlərinin tənzimlənməsi. Sa’ari bozqırına 
hərəkət, düşmənin atəşlə aldadılması. Altay önündə naymanlarla bö-
yük savaş, (Camuxa Tayañın yanında), naymanlann yox edilməsi. 
Camuxa tərəfində olan xatagin, cadaran, sayici’ut, və üñgiratların 
itaət altına alınması. Tohto’a-beki idarəsindəki mərkitlərə qarşı zəfər 
(1204) …........................................................................................162 
VIII. Mərkitlərin Tayxal təpəsinə yerləşən qalıqlarına qarşı son 
savaş. Daha öncə  əsir edilmiş olan mərkitlərin üsyan təşəbbüsü və 
əzilmələri (1205). Çiñgis-kağanın Tohto’a-bekini qovalarkən Altay 
dağlarında qışlaması, nayman xanı Gücülükün Erdiş  mənbəyində 
Tohto’a-beki ilə birləşməsi, Çiñgis-kağanla savaş, düşmənlərin da-
ğılaraq Erdiş üzərindən qaçmaları. Qalan mərkitlərin xañlin və qıp-
çaq məmləkətindən keçmələri. Gücülükün xara-kitan hökmdarı Gur-
xana sığınması. Sübegetayın mərkitləri təqib etməsi. Camuxanın so-
nu: Tañlu dağlarında arxadaşları  tərəfindən yaxalanaraq Çiñgis-ka-
ğana təslim edilməsi. Öz istəyinə görə öldürülərək yüksək bir yerə 
gömülməsi. Bütün bozqır xalqlarının birləşdirilməsindən sonra 
Onan mənbəyində böyük qurultayın toplanması (1206), doqquz par-
çalı tuğ tikilərək Çiñgis-kağanın xan elan edilməsi, Muxaliyə qo-oñ 
(çincə: kuo-wañ) ünvanının verilməsi. 95 nəfərin hökmdar tərə-
findən minbaşılığa təyin edilməsi. Cəbənin Gücülükü təqibə göndə-
rilməsi. Vəzifə bölgüsü: Şigixutuxun məhkəmə rəisliyinə təyin edil-
məsi (Mavi kitabın yazılması), Müñlik ilə Bo’orçunun qərbə, Altay 

---