Mövzu 4 Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində kapitalın beynəlxalq hərəkəti
Yüklə 492,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
siyahısının genişləndirilməsi əsasında sadələşdirilmişdir. İnvestisiya qoyuluşları üçün qaöalı olan sahələrin siyahısının kəskin ixtisarı da liberallaşdırmaya əhəmiyyətli təsirini göstərmişdir. Xarici investisiya axınlarının stimullaşdırılmasında inkişaf etməkdə olan və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə həyata keçirilən özəlləşdirmə də əhəmiyyətli rol oynamışdır. Əksər inkişaf etməkdə olan və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə birgə müəssisələrin nizamnamə kapitalında xarici sərmayənin iştirakına qoyulmuş məhdudiyyətlər ləğv edilmişdir. Minimal yatırım məbləğinə qarşı irəli sürülən tələblər ya aradan qaldırılmış, ya da əhəmiyyətli dərəcəd azaldılmışdır ki, bu da kiçik və orta müəssisələrin beynəlxalq aktivliyinin artımına gətirib çıxarmışdır. Valyuta nəzarətinin səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır. Bununla belə, ölkələr tədiyə balansının tarazlığı pozulduğu halda müəyyən müddətə də olsa valyuta nəzarəti alətlərindən istifadə etmək hüququnu saxlayırlar. 1990-cı illərdə ölkələrin investisiya siyasəti sahəsində işlənmiş beynəlxalq standartların tətbiqinə keçidi sürətlənmişdir. Bu özünü ilk növbədə milli rejimin təqdim edilməsi əsasında xarici investorlara dövlət zəmanəti paketinin verilməsində, mənfəətin azad surətdə köçürülməsinə və zəmanət verilməsində, mübahisələrin həll edilməsinin standart qaydalarında göstərmişdir. əksər ölkələr rəqabət haqqında qanunlar qəbul etmişlər. Dünya kapital bazarının liberallaşdırılması müasir dünya iqtisadiyyatının əsas məsələlərindən biridir. Bununla belə, bir sıra iqtisadçıların fikrincə, liberallaşma xarici investorların daxili bazarlara buraxılması şərtlərinə cüzi təsir göstərmişdir. Bu tezisin əsaslandırılması üçün aşağıdakı arqumentlər irəl sürülür:
Birbaşa məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması heç də həmişə investisiya rejimlərinin şəffaflığı ilə nəticələnmir, şəffalığın olmaması isə birbaşa xarici investisiyalarının cəlbi üçün əhəmiyyətli baryerdir.
Birbaşa məhdudiyyətlər gizli məhdudiyyətlərlə əvəzlənir. Hazırda gizli investisiya məhdudiyyətləri birbaşa məhdudiyyətlərə nisbətən daha əhəmiyyətlimaneələr kimi çıxış edirlər.
Yüzilliklər ərzində qiymətli kağızlarla ticarət müstəsna olaraq daxili iqtisadi fenomen hesab edilirdi. Belə ki, qiymətli kağızın emitenti və investoru bir ölkədə yerləşirdi. Hhökumətlər, özəl müəssisələr qiymətli kağızları çoxdan buraxmağa başlasalar da onlar xarici investorların diqqətini nisbətən yaxın zamanlarda cəlb ediblər.
1990-cı illərin əvvəllərindən etibarən beynəlxalq portfel investisiyalarının görünməmiş artımı qeydə alınmağa balşanmışdır. Əgər 1990-cı ilin sonuna qiymətli kağızlarla beynəlxalq əməliyyatlar ən inkişaf etmiş ölkələrin ÜDM-nin 10%-nə bərabər idisə 1990-cı illərin ortalarına bu əməliyyatların həcmi artıq qeyd olunan ölkələrin ÜDM-nə nisbətən 100%-lik səviyyəni keçmişdi.
Portfel investisiyaları əsasən özəl sahibkarlığa əsaslanır, lakin dövlətlər də tez-tez xarici qiymətli kağızları əldə edirlər. Portfel investisiyalarının səbəbləri ümumilikdə birbaşa xarici investisiyaları doğuran səbəblərə yaxındır. Lakin burada bir əsas fərqli cəhət xatırladılmalıdır ki, portfel investisiyasının həyata keçirilməsi nəticəsində investor müəssisə üzərində nəzarət hüququnu əldə edə bilmir. Bununla yanaşı, portfel investisiyalarının likvidliyi, yəni qiymətli kağızların daha sürətlə nağd valyutaya çevrilməsi qabiliyyəti birbaşa investisiyalara nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir. Portfel investisiyalarının həyata keçirilməsinin əsas səbəbi kapitalı elə bir ölkədə elə cür qiymətli kağızlara yerləşdirməkdir ki, o yol verilə bilən risq səviyyəsində maksimum gəlir gətirə bilsin. Ümumi mənada portfel investisiyalarına vəsaitlərin inflyasiyadan qorunması və spekulyativ gəlirin əldə edilməsi vasitəsi kimi baxılır. Bu zaman investisiyaların həyata keçirildiyi sahələr və qiymətli kağızlar tipi, əgər onlar arzuolunan gəliri əldə etməyə imkan verirlərsə, elə böyük əhəmiyyət kəsb etmir.
Portfel investisiyalarının üstün cəhətləri ilə yanaşı onun ən əsas mənfi cəhətini də qeyd etmək lazımdır. Bu cür investisiyalar adətən qısamüddətli olduğundan ölkələr arasında sürətlə hərəkət etmək qabiliyyətinə malikdir. Bu isə bir sıra hallarda bəzi ölkələrdə dərin iqtisadi böhranların baş verməsinə gətirib çıxarır. Son illərin ən əsas iqtisadi-maliyyə böhranları kimi 1995-ci ildə Meksikada baş verən böhranı, 1997-1998-ci illərdə Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində və Rusiyada baş verən böhranları, 2000-2001-ci illər Argentina və Türkiyə iqtisadi böhranlarını göstərmək olar. Dünya maliyyə bazarlarında böhranların əsas səbəbləri kimi aşağıdakıları qeyd etmək olar:
məqsədi maliyyə bazarlarında baş verən kəskin tərəddüdlər nəticəsində mənfəət əldə etmək olan spekulyativ hücumlar;
maliyyə bazarlarının imkanlarının həddən artıq qiymətləndirilməsi, onların “qızması”;
dünya təsərrüfatı sistemində milli iqtisadiyyatların yüksək dərəcədə qarşılıqlı əlaqədə olması;
maliyyə bazarlarının beynəlmiləlləşməsi. Portfel investisiyalarının həcmi beynəlxalq sazişlərin imzalanması anına mövcud olan cari bazar qiymətləri əsasında hesablanır. Birbaşa investisiyalarda olduğu kimi, portfel investisiyalarının da təxminən 90%-i inkişaf etmiş ölkələr arasında həyata keçirilir və birbaşa investisiyaların artım tempini əhəmiyyətli dərəcədə üstələyən dinamika ilə inkişaf edir. Inkişaf etməkdə olan ölkələr tərəfindən portfel investisiyalarının ixracı həddən artıq qeyri-sabitdir. Qeyd edilməldir ki, beynəlxalq təşkilatlar da aktiv şəkildə qiymətli kağızların alqı-satqısında iştirak edirlər. Qeyd edilməlidir ki, potrfel investisiyaları üzrə şəffaflığın lazımi dərəcədə olmaması onun dəqiq həcmini qiymətləndirməkdə çətinlik yaradır. Bununla belə, portfel investisiyalarının beynəlxalq bazarı həcminə görə birbaşa investisiyaların beynəlxalq bazarından əhəmiyyətli dərəcədə böyükdür. Lakin onun həcmi inkişaf etmiş ölkələrin daxili portfel investiyaları bazarından əhəmiyyətli dərəcədə kiçikdir. Hazırda qiymətli kağızlarla daxili ticarətin gündəlik həcmi 2 trilyon dollar səviyyəsində qiymətləndirilir ki, bu da 1980-ci illərin ortalarına nisbətən 8 dəfə çoxdur. Portfel investisiyalarının bütün tarixi boyunca portfel investorları xarici qiymətli kağızlardansa milli qiymətli kağızları almağa üstünlük vermişlər. Amerikan investorları öz kapitallarının təxminən 90%-ni amerikan qiymətli kağızlarında saxlayırlar. Yaponiay, Böyük Britaniya və Almaniya üçün bu göstərici 85%-i ötür. Portfel investisiyalarının əsasən inkişaf etmiş ölkələrin daxili bazarlarında təmərküzləşməsinin səbəbləri kimi qiymətli kağızlar üzrə milli qanunvericiliyin daha aydın olmasını, bazarın infrastrukturunun daha inkişaf etmiş olmasını, müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə lazımi zəmanətlərin olmasını, milli qiymətli kağızların yüksək likvidliyini göstərmək olar. Qiymətləndirmələrə görə, portfel investisiyalarının maksimum 15%-i milli sərhədlərdən kənara çıxır və xarici qiymətli kağızlara yatırılır. 1993-cü ildən başlayaraq portfel investisiyalarının əhəmiyyətli artımı müşahidə olunur ki, bunu da aşağıdakı amillərin təsiri ilə izah etmək olar: Yüklə 492,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|