Mövzu 4 Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində kapitalın beynəlxalq hərəkəti
Yüklə 492,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.5. Dünya borc kapitalı bazarı: strukturu və müasir inkişaf meylləri.
- Dünya borc kapitalı bazarı
- Sxem 5.3.
- Beynəlxalq kredit
- Təqdim edilmə texnikasına
- Cədvəl 5.12 2002-ci ildə kreditin əsas ixracatçıları və idxalatçıları, %-lə İxracatçılar %
- Yekun 100.0
- Dəyişməz faiz istiqrazları
- Sindikatlaşdırılmış kreditlər
- Avrokommersiya qiymətli kağızları
maliyyə bazarlarının qloballaşması və liberallaşması maliyyə kapitallarının daha az xərclə daha azad hərəkətinə şərait yaratmişdir;
əksər inkişaf etməkdə olan bazarlarda makroiqtisadi vəziyyətin yaxşılaşması bu ölkələrə portfel investisiya yatırımlarının inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən daha sürətlə artımına gətirib çıxarmışdır;
dünya üzrə əlverişli makroiqtisadi vəziyyət faiz dərəcələrinin aşağı düşməsinə və beynəlxalq maliyyə bazarlarının likvidliyinin güclənməsinə şərait yaratmışdır;
artımı maliyyə sazişlərinin əməliyyat xərclərinin aşağı düşməsi ilə nəticələnmişdir;
kommunikasiya və informasiya texnologiyaları sferasında əhəmiyyətli tərəqqi xarici ölkələrə və şirkətlərə iri həcmli informasiyanı daha operativ surətdə ötürməyə imkan yaratmışdır.
Borc kapitalının ixracının yüksək artım templəri və beynəlxalq səviyyədə əhəmiyyətli həcmə malik təkrarlanan əməliyyatlar 1960-70-ci illərdə dünya borc kapitalı bazarının formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Belə ki, 1990-cı illərin sonlarında beynəlxalq səviyyədə təmiz borclanmanın məbləği milli maliyyə bazarlarında təmiz borclanmanın 22%-nə bərabər olub. Əgər 1980-ci illərdə borc kapitalının ölkələrarası hərəkəti təxminən 30 milyard dollar təşkil edirdisə, 2000-ci ildə bu göstərici təxminən 450 milyard dollara yaxınlaşıb.
səviyyələrindən asılı olmayaraq) arasında borc kapitalının akkumulyasiyası və yenidən bölgüsü üzrə münasibətlər sistemidir. Praktikada bu bazar üç səviyyə bazarların – milli, regional və dünya bazarlarının vəhdəti və qarşılıqlı fəaliyyəti kimi əks olunur. Bu bazarlar arasında sərhədlər silinir (hətta inkişaf etməkdə olan ölkələrdə də borc kapitalının beynəlxalq hərəkətinin liberallaşdırılması müşahidə edilir), milli bazarların avtonomluq dərəcəsi azalır (onlar dünya bazarlarının keçirdikləri təsirlərə məruz qalırlar), onların inteqrasiyası güclənir, əməliyyatların unifikasiyası baş verir. Dünya borc kapitalı bazarı mürəkkəb struktura malikdir (Sxem 5.3).
Dünya kredit bazarı ölkələr arasında müddət, geriyə qaytarma və faiz ödəmələri şərtləri əsasında kapitalın hərəkətinin həyata keçirildiyi dünya borc kapitalı bazarının xüsusi seqmentidir.
Bu bazar iki altseqmentdən – dünya pul bazarından və dünya kapital bazarından ibarətdir ki, onlar da müəyyən xüsusiyyətlərə malikdirlər (Cədvəl 5.11).
Sxem 5.3. Dünya borc kapitalı bazarının strukturu.
Cədvəl 5.11 Dünya pul bazarı və dünya kapital bazarının fərqləri Meyarlar Dünya pul bazarı Dünya kapital bazarı 1. Kapitalın ixracı forması pul (depozit) formasında, yəni beynəlxalq ödəmə vasitəsi kimi özü geri qayıdan dəyər formasında – bank kreditləri və borcları 2. Kreditlərin müddəti qısamüddətli (1 ilə qədər) ortamüddətli və uzunmüddətli xarakter (1 ildən artıq) dövriyyə vəsaitlərinin artırılması əsas kapitalın artırılması 4. Kreditin tətbiq edilmə sferası mübadilə sferası – beynəlxalq ticarətə xidmət göstərmə genişlənmiş istehsal prosesinə - tikintiyə, yenidənqurmaya xidmət göstərnə
Dünya bazarının yuxarıda qeyd olunan iki seqmentində borc formasında kapitalın miqrasiyasının əsas forması kimi beynəlxalq kredit çıxış edir. Beynəlxalq kredit borc kapitalının beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sferasında hərəkətidir və bu hərəkət valyuta və əmtəə Dünya borc kapitalı bazarı Dünya kredit bazarı Dünya maliyyə bazarı Dünya
pul bazarı
Dünya kapital
bazarı Avrovalyuta bazarı Avrokredit bazarı İlkin
maliyyə bazarı
Təkrar maliyyə
bazarı
Avromaliyyə bazarı Avrobazar resurslarının qaytarma, müddət və ödəmə şərtləri ilə təqdim edilməsi ilə əlaqədardır. Beynəlxalq kredit xarici iqtisadi əlaqələr sferasında aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:
arasında borc kapitalının yenidən bölgüsü;
müxtəlif ölkələrdə kapitalın təmərküzləşməsi və mərkəzləşdirilməsi proseslərinin sürətləndirilməsi;
vasitəsilə beynəlxalq hesablaşmalar sferasında mübadilə xərclərinə qənaət edilməsi. Feodalizmin dağılması dövründə meydana gələn beynəlxalq kredit özünün tarixi inkişafı yolunda bir sıra ardıcıl mərhələlərdən keçmişdir. Bu mərhələlərdən hər biri beynəlxalq kredit münasibətlərində keyfiyyət dəyişiklikləri ilə xarakterizə olunmuşdur. Bu dəyişikliklər özünü beynəlxalq kreditin yayılma dərəcəsində, onun yerinə yetirdiyi funksiyalarda, bilavasitə kredit əməliyyatları proseslərinin iştirakçılarında göstərmişdir. Beynəlxalq kreditin ilkin formalaşması mərhələsində kredit münasibətləri bilavasitə sərbəst pul vəsaitlərinin mülkiyyətçisi ilə borcalan arasında qurulurdu və ixtisaslaşmış vasitəçilərin köməyindən istifadə edilmirdi. Kreditin struktur inkişafı mərhələsi borc kapitalı bazarında kredit-maliyyə təşkilatları qismində ixtisaslaşmış vasitəçilərin meydana gəlməsi ilə xarakterizə edilir. Müasir dünya kredit
maliyyə-kredit institutları, transmilli şirkətlər və banklar, pensiya və sığorta fondları çıxış edirlər. Beynəlxalq kreditin çoxçeşidli formalarını kredit münasibətlərinin müxtəlif tərəflərini əks etdirən bir sıra əsas əlamətlərə görə təsnif etmək olar. Kredit vəsaitlərinin mənbələrinə görə, daxili, xarici və qarışıq kreditləşdirməni fərqləndirirlər. Təyinatına görə, beynəlxalq əmtəə və xidmət ticarətinin kreditləşdirilməsinə yönəlmiş kommersiya kreditlərini; istənilən digər məqsədlər üçün istifadə edilən maliyyə kreditlərini; kapitalın, əmtəə və xidmətlərin ixracının kombinə olunmuş formalarına xidmət göstərmək üçün istifadə edilən qarışıq kreditləri fərqləndirirlər.
Növünə görə kreditlər əmtəə (ixracatçılar tərəfindən idxalatçılara verilən kreditlər və ya başqa sözlə kreditlə satış) və valyuta (banklar tərəfindən pulla verilən kreditlər) kreditlərinə bölünürlər.
valyuta zənbilinə əsaslanan beynəlxalq hesablaşma valyuta vahidlərində (məsələn, SDR) verilən kreditləri fərqləndirirlər.
qədər), ortamüddətli (1 ildən 5 ilə qədər), uzunmüddətli (5 ildən yuxarı) kreditlərə bölünür. Kreditorun kim olmasından asılı olaraq banklar firmalar tərəfindən verilən özəl kreditləri, hökumətlər tərəfindən verilən dövlət kreditləri, beynəlxalq və regional valyuta-maliyyə təşkilatlarının kreditləri, qarışıq kreditlər fərqləndirilir. Təqdim edilmə texnikasına görə, beynəlxalq kreditlər borcalanın hesabına kpçürülən və onun sərəncamına verilən maliyyə (nağd) kreditlərinə; idxalatçı və ya bank tərəfindən trattanın akseptinə əsaslanan aksept kreditlərinə; depozit sertifikatlarına; istiqraz borclarına;
Dünya kredit bazarında əsas kapital idxalatçıları kimi sənayecə inkişaf etmiş ölkələr çıxış edirlər və bu zaman İƏİT ölkələrinin payı təxminən 8o%-ə bəraəbrdir. 2002-ci ilin yekunlarına görə, ən iri borc olan ölkə ABŞ-dır, ikinci yerdə isə Avstraliya gedir.. Əsas kreditorlar isə Yaponiya və Almaniyadır. 2002-ci ilin yekunlarına görə əsas kredit ixracatçısı və idxalatçısı olan ölkələr Cədvəl 5.12-də verilmişdir. Cədvəl 5.12 2002-ci ildə kreditin əsas ixracatçıları və idxalatçıları, %-lə İxracatçılar % İdxalatçılar % Yaponiya 20.9 ABŞ
75.5 Almaniya 9.2 Avstraliya 2.8 Çin
6.6 İspaniya 2.5 İsveçrə
6.1 Böyük Britaniya 2.3 Rusiya
5.7 Meksika
2.2 Fransa
4.8 İtaliya
1.5 Tayvan
4.8 Portuqaliya 1.4 Norveç
4.7 Digər ölkələr 12.0
Sinqapur 3.5
Yekun 100.0 Honqkonq 3.2
Kanada 2.8
Səudiyyə Ərəbistanı 2.2
Belçika 2.2
Digər ölkələr 23.6
Yekun 100.0
Son onillikdə inkişaf etməkdə olan ölkələr də kredit bazarında aktiv şəkildə iştirak etməyə başlayıblar– bu rəqəm 2002-ci ildə 195 milyard dollar təşkil edib. Əsas borcalanlar isə Cənub- Şərqi Asiyanın Yeni Sənaye ölkələri, Çin, Braziliya və Argentinadır.
və alış-satışının həyata keçirildiyi dünya borc kapitalı bazarının bir seqmentidir. Buna görə bəzən dünya maliyyə bazarını dünya qiymətli kağızlar bazarı adlandırırlar. İlkin maliyyə bazarda istiqrazların, səhmlərin və s.-nin bilavasitə emissiyası həyata keçirilir, təkrar bazarda isə daha əvvəl buraxılmış qiymətli kağızların mərkəzləşdirilmiş və mərkəzləşdirilməmiş (fond birjaları formasında) qaydada alqı-satqısı baş verir.
1990-cı illərin əvvəllərindən etibarən dünya maliyyə bazarı kapitalın beynəlxalq hərəkətində öz əhəmiyyətini artırmağa başlamışdır. 2002-ci ildə onun həcmi təxminən 2500 milyard dollar təşkil edib (1992-ci illə müqayisədə o 2 dəfə artıb). Bunun isə 85%-i sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin payına, yerdə qalan hissəsi isə inkişaf etməkdə olan ölkələrin payına düşür. Dünya maliyyə bazarının əsas iştirakçıları ABŞ, Yaponiya, Böyük Britaniya və Almaniyadır. Bu ölkələrin payına dünya maliyyə bazarının yarıdan çoxu düşür. İnkişaf etməkdə olan ölkələr sırasında isə bu bazarın aktiv iştirakçıları kimi Cənubi Koreyanı, Braziliyanı, Argentinanı, Honqkonqu, Tailandı, İndoneziyanı, həmçinin Çini göstərmək olar.
Bu bazarda istiqrazlarla əməliyyatlar yüksək artım tempinə malikdir: əgər 1986-cı ildə onun həcmi 558 milyard dollar təşkil edirdisə, 1992-ci ildə o artıq 1,7 trilyon dollar həcmində qiymətləndirilirdi. 2002-ci ildə isə bu göstərici 2,5 trilyon dolları keçmişdir. Hazırda istiqrazların emissiya həcmi səhmlərin emissiya həcmini üstələyir. Bu qiymətli kağızların əsas emitentləri kimi korporasiyalar çıxış edirlər. Onlar üçün istiqraz emissiya etmək daha sərfəlidir – bu daha ucuz başa gəlir, çünki səhmdarların sayını artırmadan vəsait cəlb etməyə imkan verir. Eyni zamanda, istiqrazlar səhmlərə nisbətən daha tez yerləşdirilirlər. Müxtəlif növ ortamüddətli qiymətli kağızların dövriyyədə olduğu avrokommersiya veksellər və qiymətli kağızlar bazarı dünya maliyyə bazarının ən təkmil və inkişaf etmiş seqmenti hesab edilir. Bu bazar investorlara aktivlərin müxtəlif kombinasiyaları vasitəsilə öz investisiya portfellərində risqi minimumlaşdırmağa və əməliyyatların gəlirliliyini artırmağa imkan verir. Dünya kapital bazarının xüsusi həlqəsi kimi avrobazar çıxış edir. Bu bazarda avrovalyutada və onunla əlaqədar olan maliyyə resurslarında depozit-borc əməliyyatları həyata keçirilir. Avrobazar 1960-cı illərin əvvəllərində formalaşıb. Avrovalyuta dedikdə ölkə-emitentin milli sərhədlərindən kənarda funksiya göstərə bilən və dövlət maliyyə orqanları tərəfindən nəzarət edilməyən sərbəst dönərli valyutalar başa düşülür. Dünya maliyyə bazarında borclanmanın əsas alətləri kimi istiqrazlar, səhmlər, avroveksellər və s.-lər çıxış edir. İstiqrazlar korporativ və beynəlxalq borc maliyyələşdirilməsi üsulu kimi özündə korporativ və ya şəxsi əmlak əsasında buraxılan və ödənilmə müddəti 3-10 il olan qiymətli kağızları əks etdirir. Istiqrazlar bir neçə növdə olur. Dəyişməz faiz istiqrazları onunla xarakterizə olunur ki, o qüvvədə olduğu bütün müddət ərzində, buraxılma günündən ödənilmə gününə qədər, faizin səviyyəsi dəyişmir. Üzən faizli istiqrazlar bazar şəraitinin təsiri altında faiz dərəcsinin dəyişməsi ilə fərqlənir. Dönərli istiqrazlar müəyyən müddətdən sonra həmin qiymətli kağızları buraxan şirkətlərin səhmlərinə dəyişdirilə bilərlər. Varrantlı istiqrazlar dəqiq müəyyən edilmiş müddətdə emitent tərəfindən buraxılan yeni qiymətli kağızları (həm istiqrazlar, həm də səhmlər) əldə etmək hüququ verir.
səhmdarların illik yığıncağında səsvermə hüququ verən, şirkətin mənfəətindən dividendlər formasında öz payını almağa şərait yaradn qiymətli kağızlardır.
konsorsiumları tərəfindən təşkil edilir ki, bu da kreditor qrupunun iştirakçıları arasında risqləri bölüşdürməyə imkan verir.
baza dərəcəsinə kiçik marja müəyyən edilməsi ilə buraxılan özəl şirkətlərin öhdəlikləridir. Avroveksel avrovalyutada buraxılan veksel, yəni borc öhdəliyidir. Dünya borc kapitalı bazarı özünün müasir inkişaf səviyyəsində bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir: 1.
təxminən 1000-ə yaxın bank həyata keçirir, dünya maliyyə bazarında 43 transmilli bank fəaliyyət göstərir, dünya qiymətli kağızlar bazarında 8 maliyyə şirkəti tərəfindən nəzarət edilir. 2.
Dünya borc kapitalı bazarının subyektlərinin qovuşması və birləşməsi vasitəsilə borc kapitalının təmərküzləşməsi baş verir. Son onillikdə banklar maliyyə resursları üzərində kəsişən sahiblik üsulu ilə rəqabət üstünlükləri əldə etmək üçün yeni strategiya həyata keçirirlər. Son illərdə müxtəlif milli banklar beynəlxalq bank konsorsiumları yaradır və bu konsorsiumların maliyyə resurslarını idarə etmək seçilmiş bank-menecerə tapşırılır. 3.
Əsas müştərilər kimi hökumətlər, pensiya fondları və digər dövlət orqanları, transmilli şirkətlər, beynəlxalq və regional maliyyə-kredit təşkilatları çıxış edirlər. 4.
Fondunun və Dünya Bankının borcalanları bu bazarda bir sıra üstünlüklərə malikdirlər. 5.
Dünya borc kapitalı bazarı potensial qeyri-sabitliyə malikdir. Bu qeyri-sabitlik valyuta- maliyyə və kredit əməliyyatlarının masştabının artımından, mülkiyyət hüquqlarının ötürülməsinin sürətlənməsindən, valyuta nəzarətinin liberallaşmasından, bu bazarın iqtisadiyyatın real sektorundan ayrılmasından irəli gəlir. 6.
fasiləsiz olaraq Şərqdən Qərbə doğru saat qurşaqları üzrə fəaliyyət göstərir. Lakin o eyni zamanda beynəlxalq maliyyə mərkəzlərində müəyyən coğrafi məhəlləşməyə malikdir. 7.
sistemlərinin inkişafı, qlobal bank şəbəklərinin yaradılması (“SWIFT”, “SEDEL”, “REUTERS 2000”) beynəlxalq kredit münasibətlərini həm xidmət göstərilməsi, həm də banklararası əməliyyatların həyata keçirilməsi baxımından keyfiyyətcə yeni mərhələyə çıxarmışdır. 8.
ki, bu da əməliyyatların həyata keçirilməsi prosesinin və onlar üzrə sənədləşməsnin sadələşməsinə gətirib çıxarır. Beynəlxalq maliyyə mərkəzinin normal funksiya göstərməsi üçün bir sıra şərtlərin olması vacibdir:
ölkənin dünya ticarətində aktiv iştirak etməsi;
rəqabət qabiliyyətli milli kapital bazarının və inkişaf etmiş bank sisteminin mövcud olması;
liberal valyuta və vergi qanunvericiliyi;
əlverişli coğrafi vəziyyət;
nisbi siyasi sabitlik. Dünyanın aparıcı maliyyə mərkəzi ABŞ-ın füclü iqtisadiyyatına və iri həcmli kapital bazarına əsaslanan Nyu-York hesab edilir. Bu mərkəz səhmlərin və istiqrazların emissiyasında və qiymətli kağızlarla ticarətdə mühüm rol oynayır. London əsas Avropa maliyyə mərkəzidir. Bu mərkəz beynəlxalq valyuta, depozit və kredit əməliyyatlarının həcminə görə birinci yeri tutur. Qiymətli kağızlarla və digər maliyyə alətləri ilə yeni əməliyyatların inkişaf etdirilməsində bu mərkəz mühüm rol oynayır. Uzunmüddətli borclar sahəsində Qərbi Avropada Sürix və Frankfurt-Mayn mərkəzlərini fərqləndirmək olar. Lüksemburq qısamüddətli və ortamüddətli kreditləşmədə ixtisaslaşmışdır. Tokionun beynəlxalq maliyyə mərkəzi kimi əhəmiyyəti ildən-ilə artır. Buna Yaponiyanın dünyanın əsas kreditoruna çevrilməsi və yapon kapital bazarının liberallaşdırılması imkan verir. Dünya təsərrüfatının əyalət zonasında offşor zonaları adını alan yeni maliyyə mərkəzləri (Sinqapur, Honqkonq, Bəhreyn, Panama, Baham adaları, Kayman adaları, Antil adaları) meydana gəlmişdir. Offşor zonası o deməkdir ki, maliyyə əməliyyatları milli qanunvericiliyin təsir dairəsinə düşmür. Bu mərkəzlərin əksəriyyətində güzəştli vergi və valyuta rejimləri mövcuddur ki, bu da transmilli şirkətləri və bankları bu zonalara cəlb edir. Beləliklə, kapitalın beynəlxalq hərəkəti praktikada müxtəlif reallaşma formalarına malikdir və beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin bütün formalarında aktiv şəkildə iştirak edən dünya təsərrüfatının aparıcı ölkələrinin strateji məqsədlərini əks etdirir. Ölkənin kapitalın beynəlxalq hərəkətinin müxtəlif formalarında iştirakı onun dünya təsərrüfatına inteqrasiya səviyyəsini əks etdirir. Kapitalın beynəlxalq hərəkəti obyektiv olaraq ölkələrin xarici iqtisadi və siyasi əlaqələrinin güclənməsinə, onların qarşılıqlı əlaqələrinin və asılılıqlarının artmasına, həmçinin ölkənin iqtisadi və texniki potensialının artımına, ayrı-ayrı milli iqtisadiyyatların və ümumilikdə dünya təsərrüfatının rifah səviyyəsinin artımına gətirib çıxarır. Yüklə 492,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|