Mövzu Mikroiqtisadiyyata giriş
Yüklə 1,15 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Özünü yoxlama sualları
- 10.1. Bazarların qüsurları, iqtisadi siyasət və
| Əsas anlayışlar
Qeyri-mükəmməl rəqabət İnhisar Oliqopoliya İnhisar rəqabətli Təbii inhisar İnhisar hakimiyyəti Qiymət ayrı-seçkiliyi Sövdələşmə (aşkar və susmaqla) Qiymət üzrə lider “Yırtıcı” qiymət qoyma
Bazarları fərqləndirən əlamətlər İnhisar və onun xüsusiyyətləri İnhisar mənfəəti nədir? Oliqopoliya bazarlar İnhisar rəqabətli bazarların xüsusiyyətləri və müvazinətliyi. Mövzu 10. İqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsi. İnhisar və iqtisadi tənzimlənmə. 10.1. Bazarların qüsurları, iqtisadi siyasət və tənzimlənmə 10.2. Kənar effekt və optimal tənzimləmə 10.3. İnhisar problemləri və antitrest siyasəti 10.4. Təbii inhisar və iqtisadi tənzimlənmə 10.1. Bazarların qüsurları, siyasət və tənzimlənmə Siyasətçilər hansı tənzimləyici agentliklərin yaradılmasına qərar verirlər və onların nə ilə məşğul olmalarını təyin edirlər. İqtisadi təhlil isə tənzimlənmə və qeyri-tənzimlənmə haqqında qərarlara dolayı təsir edir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində qiymətlər mərkəzi bölüşdürmə mexanizmi kimi çıxış edirlər. Qiymətlər istehlakçılara alternativ nemətlərin və sahələr arasında isə resursların bölüşdürülməsi nisbətlərinin seçimini aparmağa imkan verir. Tələb tərəfində rəqabətli qiymətlər istehlakçılar üçün əlavə nemət vahidinin faydalılığını əks etdirir. Təklif tərəfində isə rəqabətli qiymətlər istehsalçılar və bütövlükdə cəmiyyət üçün əlavə nemət vahidinin son istehsal məsrəflərini əks etdirir. Müvazinətlik şəraitində rəqabətli bazarlarda müvazinətli qiymət tələbin həcmini təklifin həcmi ilə tarazlaşdıraraq, nemətin son faydalılığını onun istehsalı və satışının son məsrəflərinə bərabərləşdirir. “Rəqabət və iqtisadi səmərəlilik” mövzusunda qeyd etdiyimiz kimi, mükəmməl rəqabətli bazarlar məsrəflər və faydaları son xarakteristikalar əsasında bərabərləşdirərək, resursları optimal bölüşdürür. Lakin qiymətlərin bazarı tarazlaşdırmasına baxmayaraq, onlar istehlakçılar tərəfindən əlavə məhsul vahidinə qoyulmuş son faydalılığı və ya cəmiyyət üçün onun istehsalının son məsrəflərini əks etdirmir. Əgər bu belədirsə, onda bazarın işində çatışmazlıq baş verir, resursların qeyri-səmərəli bölüşdürülməsinə səbəb olur. Qeyd etmək lazımdır ki, bazarların tənzimlənməsinin zəruriliyi, onun qüsurlarının mövcud olduğu mənbələrlə bağlıdır. Bazarların üç əsas qüsuru fərqləndirilir: inhisar hökmranlığı, kənar effekt və qeyri-mükəmməl informasiya. Məlumdur ki, satıcılar öz mənfəətlərini qiymətin rəqabətli səviyyədən yuxarı yüksəltmək yolu ilə artırmağa çalışdıqda inhisar hökmranlığı məhsul buraxılışını məhdudlaşdırır. İnhisar probleminin həlli iqtisadiyyatın əksər bölmələrində antitrest tədbirləri ilə bağlıdır. Deməli, harada ki, miqyasdan qənaət inhisarın mövcud olması zəruriliyini şərtləndirir (deməli, onun “təbiiliyini”), orada iqtisadi tənzimlənmə və ya dövlət mülkiyyəti lazımdır. İstehsal və ya istehlak sferalarında bəzi fəaliyyət növləri, onların bilavasitə iştirakçıları olmayan istehlakçılar və ya firmalar üçün bir başa məsrəf və ya faydanı şərtləndirir. Hətta yeni kiçik və qənaətli minik maşınları hərəkət etdikdə belə havanı çirkləndirir. Böyük, daha köhnə və ya daha çox səsli maşınların hərəkətinin ətraf mühitə vurduğu “kənar” effekt daha ciddi olur. Yaşayış evlərinin yanında böyük mağazaların açılması, həmin küçələrdə daha çox canlanma yaradır. Deməli, xarici amillər çirklənmə səviyyəsinin tənzimlənməsi, torpaqdan istifadə, tele və radio verilişlərinə nəzarət üzrə məhdudiyyətlərə iqtisadi əsaslar yaradır. Mükəmməl rəqabət modelində göstərmişik ki, burada istehlakçılar və satıcılar öz maraqlarına müvafiq olaraq bütün zəruri olan biliklərə malikdirlər. Təəssüf ki, əksər hallarda bu ehtimal düzgün olmur. Əksər hallarda alıcılar müəyyən məhsullarla bağlı olan risklər haqqında heç bir anlayışa malik olmurlar. Satıcılar isə onlara bu risklər haqqında informasiya verməyə maraqlı olmurlar. Eləcə də işçi qüvvəsinin satıcıları işlə əlaqədar olan və insanların sağlamlığına təsir edən risklər haqqında məlumata malik olmaya bilərlər. Bu problemlərin həlli üçün müxtəlif ölkələrin təcrübəsində iqtisadi və sosial tənzimləyici agentliklər mövcuddur. Onların mövcudluğu səbəbləri, eləcə də onların reaksiya verdikləri siyasi qüvvələr müxtəlifdir. 10.2. Kənar effekt və optimal tənzimləmə
Ətraf mühitin çirkləndirilməsi kənar effektə ən çox aiddir. Kimya kombinatı öz istehsalı tullantılarını çaya atır. Bu isə yerli su ehtiyatlarını çirkləndirir, balıq və quşlara ziyan verir və ətrafa pis qoxu yayır. Deməli, kompaniya yerli əhaliyə bir başa zərər verir. Başqa sözlə, tullantıları atmaq üçün çaydan istifadə edir, lakin heç bir müvafiq xərc çəkmir. Nəticə etibarı ilə həmin kimya kompaniyasının xüsusi istehsal məsrəfləri ictimai məsrəflərin ölçüsündən aşağı olacaqdır, çünki o, ətraf mühitə vurduğu zərərə görə haqq ödəmir. Deməli, uyğun olaraq firmanın istehsal etdiyi kimyəvi məhsulların bazar qiyməti də çox ehtimal ki, çirkab suların emalının tam məsrəfləri daxil olan istehsalın ictimai məsrəflərindən aşağı olacaqdır. Kimyəvi məhsulların istehlakı böyük olduğuna görə o, öz növbəsində resursların qeyri - səmərəli bölüşdürülməsinə səbəb olacaqdır. Sonuncu istehsal olunan məhsul vahidinin son faydalılığı istehsalın son ictimai məsrəflərinin ölçüsündən aşağı olduğu üçün onun istehsalı ixtisar edilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, müsbət və mənfi kənar effekt fərqləndirilməlidir. Ətraf mühitin çirkləndirilməsindən kənar effekt mənfidir. Ev sahibkarı öz evini yenidən rəngləyərək, öz qonşularına müəyyən müsbət kənar effekt gətirir. Ev daha cəlb edici olur. Lakin ev sahibkarına həyata keçirilmiş yan effekt ödənilmədiyi üçün evin rənglənməsindən əldə olunan ictimai faydanın ölçüsü xüsusi faydanın ölçüsündən yüksək olur. Bu isə yeni rənglənmiş evlərə təklifi azaldır, yəni cəmiyyət belə evlərin bütövlükdə çox olmasında udardı. Lakin evlərin sahibkarları yalnız, onların xüsusi faydalarının, rəngləmə məsrəflərindən çox olduğu halda evləri rənglənməsini aparırlar. Yuxarıda göstərilmiş misallar sübut edir ki, kənar effekt mövcud olmayan bazarların yerində meydana çıxır. Firmalar və ya ev təsərrüfatları faydalılığa malik olan, lakin qiyməti olmayan məhsulların istehlakçıları (çaya tullantıların atılması) və ya istehsalçıları (təzə rənglənmiş evlər) kimi çıxış edirlər. Hətta bütün mövcud olan bazarlar mükəmməl olsa belə, bütövlükdə iqtisadiyyatda resurslar səmərəli bölüşdürülməyəcək, çünki müəyyən bazar mövcud deyildir. Bu halda nemətin istehsalı son məsrəfləri onun son faydalılığı ilə uyğun gəlməyəcəkdir. Neqativ kənar effektə gətirən daha çox nemət istehsal olunacaq, ancaq müsbət kənar effekt gətirən nemətlər kifayət olmayan həcmdə istehsal olunacaqdır. Nə üçün biz ilk növbədə olmayan bazarlar haqqında danışırıq? Qeyd etmək lazımdır ki, ətraf mühitin çirklənməsi və digər mühüm kənar effektlər əksər səmtlərdə ictimai nemətlərdir. Əgər evinizi rəngləyirsinizsə, onda sizin qonşuların görünüşləri çox xoş olur, yəni onların hər birinin aldığı faydanı inkar etmək olmaz. Məhz, bu hallar insanlara təsir göstərən kənar effektə dövlətin müdaxiləsini labüd edir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bütün hallarda dövlətin müdaxiləsi düzgün deyil, çünki tənzimlənmə pulsuz deyildir. Əksər ölkələrdə torpaqdan istifadə (məsələn, yaşayış rayonlarında elektrik stansiyasının tikintisinə icazə verilmir) və ətraf mühitin çirklənməsində kənar effekt tənzimlənir. Fərz edək ki, hökumət çayların çirklənməsinin qarşısını almaq üçün nə isə qərara alır. Onun məqsədi nə olmalıdır? Rəqabətli bazarlar resursları səmərəli bölüşdürüldüyü üçün həmin metoddan istifadə etməlidir, başqa sözlə olmayan bazara əvəzedici tapmalıdır. Bu prinsipi daha aydın şəkil 10.1-dən görünür. Şəkil 10.1. Çirklənmənin azalmasının optimal səviyyəsi Şəkildən görünür ki, suyun çirklənmə səviyyəsinin azalması üzrə son məsrəflər (MC) bu səviyyə aşağı düşdükcə artır. Su təmiz olduqca isə son fayda (MB) azalır. Çirklənmənin həcminin azalmasının optimal səviyyəsi Q0-dır. Bu səviyyədə MB=MC, deməli optimum E nöqtəsində əldə edilir. Əgər çayın çirklənmə səviyyəsi E nöqtəsinə nisbətən yüksəkdirsə, çirklənmədən fayda məsrəflərin ölçüsünü azca qabaqlayır; əgər çay Q0 nöqtəsinə nisbətən çox təmizdirsə, onda bütövlükdə cəmiyyət firmalara tullantıların həcmini artırmaq hesabına öz məsrəflərini azalmağa icazə verməklə fayda alırlar. Ətraf mühitin çirklənməsinə iqtisadi səmərəli nəzarət, əlavə tənzimləmə üzrə son ictimai məsrəflərin ölçüsü ilə son ictimai faydalılığın ölçüsünün bərabərliyini tələb edir. Əlbəttə ətraf mühitin sıfıra bərabər olan optimal çirklənmə səviyyəsinə nail olmaq mümkün deyildir. Çirklənməyə görə verginin tətbiqi daha az məsrəflə tullantıların həcmini azaltmağa imkan verir. Bu məqsədlə müəyyən çirkləndirici tullantıların atılma həcmi üçün alış-satış icazəsi sistemi tətbiq oluna bilər.
Şəkil 10.2.-də buraxılışın inhisar məhdudlaşdırılması ilə əlaqədar olaraq, cəmiyyətin məsrəfləri göstərilmişdir. Şəkildən görünür ki, uzunmüddətli həm orta, həm də son məsrəflər sahə üzrə sabit olub, firmalar və bütövlükdə sahədə istənilən buraxılış həcmində LMC-ə bərabərdir. Beləliklə, sahədə miqyasdan daimi verim mövcuddur.
Şəkil 10.2.-də göstərilən vəziyyətdə rəqabət mümkündür və arzu olunandır, çünki burada miqyasdan daimi verim mövcuddur. Sahədə kiçik firmalar da irilərdəki kimi, həmin üfüqi uzunmüddətli orta məsrəflər əyrisinə malik olduqları üçün, onlar biznesdən daha rəqibləri tərəfindən kənarlaşdırmaq riskinə məruz qalmırlar və çoxlu kiçik satıcıların məsrəfləri inhisar məsrəflərindən yüksək olmayacaqdır. Qiyməti dəyişməz qəbul edən çoxlu kiçik satıcıların mövcudluğu rəqabətin təsir ilə qiyməti Pc kəmiyyətinədək aşağı salacaqdır. “Rəqabət və iqtisadi səmərəlilik” mövzusunda qeyd etdiyimiz kimi qiymətin heç bir dövlət tənzimlənməsi daha yaxşı nəticə verə bilməz. Antitrest siyasəti inhisar hökmranlığının əmələ gəlməsi, istifadəsi və ya müdafiəsinə maneələr yaratmaq yolu ilə rəqabəti qorumağa və gücləndirilməyə səylərin göstərilməsini nəzərdə tutur. Deməli, şəkil 10.2.-də nəzərdən keçirilən bazarlarda antitrest siyasəti ideal uyğun gəlir. Bu halda inhisar ləğv edilərsə, rəqabət resursların normal bölüşdürülməsini təmin edərdi. Lakin elə bazarlar mövcuddur ki, orada rəqabət arzu olunan və ya hətta mümkün olan deyildir. Əgər miqyasdan qənaət ilə müşayiət olunan istehsalda, uzunmüddətli orta məsrəflər buraxılış həcminin artması ilə həmişə azalırsa, onda bu halda çox firmalardan ibarət olan bütöv sahə əvəzinə, vahid istehsalçının olması daha səmərəlidir. Belə təbii inhisar şəraitində rəqabət, bir qayda olaraq, arzu edilməzdir, çünki birdən çox satıcının olması məsrəflərin artmasına səbəb ola bilər. Eləcədə burada rəqabətin olması ona görə mümkün deyil ki, ən böyük firma həmişə məsrəf baxımından öz rəqiblərindən üstünlüyə malikdir. Lakin kiçik firmaların bu şəraitdə yaşaması çətindir. Əgər sahə inhisarçının əlində qalırsa, onda miqyasdan qənaətin mövcudluğu ilə əlaqədar olan faydanı istehlakçılar necə alacaqlar? Bunu izah etmək məqsədilə şəkil 10.3 - də verilmiş azalan LAC uzunmüddətli orta məsrəflər əyrili təbii inhisarı nəzərdən keçirək. Əgər sahədə inhisar fəaliyyət göstərsə idi, buraxılış Qm, qiymət isə Pm səviyyəsində olardı. İnhisar Pm EBC dörd bucaqlısının sahəsinin ölçüsündə mənfəət alardı. Sahənin cəmiyyət baxımından optimal fəaliyyəti E' nöqtəsi ilə təsvir olunur.
Həmin nöqtədə LMC qiymət, əvəzinə eləcədə istehlakçılar üçün əlavə məhsul vahidinin faydalılığı uyğun gəlir. Q' -dən aşağı buraxılış həcmi səmərəsizdir, çünki böyük məhsul istehsalı həcminə görə (LMC əyrisi tələb əyrisindən aşağıda yerləşir) istehsalçılar son məsrəflərin ölçüsündən çox ödəməyə hazırdırlar. Eyni ilə əgər buraxılış Q' - yüksəkdirsə, istehsalın ixtisarı nəticəsində məsrəflərə qənaət istehlakçılar üçün bu məhsulun faydalılığını ötüb keçir (LMC əyrisi tələb əyrisindən yuxarıda yerləşir). Beləliklə, vahid satıcının məhsul buraxılışı Q' həcmində bütövlükdə cəmiyyət baxımından optimaldır. Lakin bazar qüvvələri öz - özlüyündə inhisara gətirib çıxara bilmir. Tənzim olunmayan inhisar isə MR və LMC - in bərabərliyini təmin edərək, Qm həcmdə məhsul istehsal edə bilər, ştrixlənmiş sahə qədər artıq mənfəət alaraq, cəmiyyətin məsrəflərini şərtləndirir. Ona görə də səmərəlilik maraqları bazar qüvvələrinin əvəz edilməsini tələb edir; inhisarçı istehsalçını Qm -də çox istehsal etməyə (qiyməti Pm-dən aşağı təyin etməklə) onun fəaliyyətinin tənzimlənməsi və ya dövlət mülkiyyətinin tətbiqi vasitəsi ilə məcbur etmək lazımdır. Məlumdur ki, XIX əsrin sonralarındakı iqtisadi inkişaf inhisarın bazar iqtisadiyyatında istehsal və kapitalın təbii təmərküzləşməsindən də təşəkkül tapa bildiyini nümayiş etdirdi. Bu şəraitdə bir satıcıya məxsus olan bazarların qarşısını almaq üçün təmərküzləşmənin belə bir həddinə qanunverici məhdudiyyətlərin qoyulmasına ehtiyac yarandı. İnhisarçılıq müxtəlif zəminlərə əsaslana bilir: istehsalın əhəmiyyətli hissəsini ələ keçirmək, bazarların bölünməsi, qiymətlərin səviyyəsi haqqında aşkar və gizli razılaşmaq, sünii mal qıtlığı yaratmaq və i. a. ilk antiinhisar qanunu 1889-cu ildə Kanada da qəbul edilmişdir. 1890-ci ildə ABŞ-da qəbul olunmuş Şerman qanunu trestləri (yəni iqtisadiyyatın müəyyən sahəsini inhisarlaşdıran birlikləri), həmçinin bazardakı duruma birgə təsir göstərmək məqsədilə rəqabət aparanların gizli razılığa gəlmələrini qadağan etdi. 1914-cü ildə qəbul edilmiş Kleyton qanunu müəyyən növ rəqabətə qarşı fəaliyyətlərə qadağa qoymuşdur. O, təchizat və qiymət ayrı-seçkiliyi sahəsində məhdud işgüzar təcrübəyə, direktorluq yaratmaq məqsədilə birləşmələrə qadağan qoyur. 1936-cı ildə qəbul edilmiş Robinson-Patman qanunu qiymət ayrı-seçkiliyinə qarşı yönəlmişdir. 1947-ci ildə Yaponiyada xüsusi inhisarı qadağan edən qanun qəbul edilmişdir. İngiltərədə antiinhisar qanunçuluğu 1948-1980-cı illərdə qəbul olunmuş aktlarda öz əksini tapmışdır. 1950-ci ildə Seller-Kefover Kleyton qanununa düzəliş verərək, aktivlərin alınması yolu ilə birləşmələri qadağan etdi. Deməli, Kleyton qanunvericilik aktı ilə firmaların üfüqi birləşməsinə qadağa qoyulurdusa, Seller-Kefover düzəlişi şaquli birləşməni məhdudlaşdırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, son illərdə dünya ölkələrində antiinhisar siyasətinə mühüm əhəmiyyət verilir, lakin Amerika ölçülərinə görə zəif aparılır, əsas səbəblərdən biri kimi xüsusi məhkəmə proseslərinə icazə verilməməsi göstərilir. Bir sıra ölkələrin hökumətləri öz daxili istehsalçılarmı xarici rəqiblərdən qorumaq üçün yumşaq pozisiya tuturlar və daxili firmalara inhisarçı kimi fəaliyyət aparmağa imkan verirlər. Respublikamızda inhisarçılıq fəaliyyətinin qarşısının alınması, məhdudlaşdırılması və aradan qaldırılması məqsədilə 4 mart 1993-cü ildə ”Antiinhisar fəaliyyəti haqqında” qanun qəbul edilmişdir. Qanunda inhisarçılığın dövlət, sahə, yerli, maliyyə-kredit, təbii, patent-lisenziya və digər növləri və onların tənzimlənmə vasitələri verilmişdir. Burada inhisarçılıq fəaliyyətinin qarşısının alınması, onun məhdudlaşdırılması və aradan qaldırılması sahəsində tədbirlər və dövlətin nəzarət funksiyası geniş şərh olunmuşdur. 10.4. Təbii inhisar və iqtisadi tənzimlənmə Təbii inhisarın tərkibinə su, qaz və elektrik enerjisi ilə təchizat, eləcədə rabitə və kommunal xidmət sahələri daxil edilir. Respublikamızda təbii inhisarçılığın siyahısı milli məclisin 31 mart 1995 - ci il tarixli 1012 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir. Bu siyahıda: Yanacaq və energetika sahəsində: magistral qaz kəməri daxil olmaqla, qar təchizatı sisteminə, neft kəmərləri və terminallara xidmət edən müəssisələr və təşkilatlar; elektrik enerjisinin istehsalı, ötürülməsi, paylaşdırılması və təchizatı ilə məşğul olan müəssisələr və təşkilatlar; Nəqliyyat sahəsində dəmiryol nəqliyyatında-magistral və yerli dəmiryolu xətlərinin, yol qurğu və tikintilərin istismarmı aparan müəssisələr və təşkilatlar; stansiyalar, sərnişin vağzalları, hərəkət idarəetmə və təhlükəsizliyini təmin edən müəssisələr və təşkilatlar və i. a.; hava nəqliyyatında - aeroportlar, uçuşların idarə olunması və təhlükəsizliyini təmin edən müəssisələr və təşkilatlar; su nəqliyyatında-limanlar və liman qurğularının istismarı qurumları; hərəkətin təhlükəsizliyini təmin edən müəssisə və təşkilatlar; avtomobil nəqliyyatında-magistral avtomobil yollarının, yol qurğularının saxlanması və istismarı ilə məşğul olan müəssisələr və təşkilatlar; Rabitə sahəsində-rabitə xidməti müəssisələri və təşkilatlar; radio və televiziya verilişləri üzrə müəssisələr və təşkilatlar; Kommunal xidmətləri sahəsində-su, istilik təchizatı, kanalizasiya müəssisələri. Bu istehsalların ayrıca qrupa ayrılmasının əsas səbəbi xidmətlərdə miqyasdan qənaətin əhəmiyyətli amil olmasıdır. Bu sahələrdə miqyasdan qənaətin mövcudluğu inhisar tədarükçüsünün olmasını şərtləndirir, lakin bu halda inhisar hökmranlığının qarşısını almaq üçün dövlətin qarışması zəruridir. Bununla əlaqədar olaraq, əksər ölkələrdə kommunal xidmətləri ya tənzimlənən, ya da dövlət mülkiyyətindədir və dövlət tərəfindən idarə edilir. Hər iki halda qiymətlər inhisarçı - istehsalçı tərəfindən deyil, dövlət tərəfindən qoyulur. Tənzimləmə orqanları təbii inhisarlar mövcud olan sahələrdə rəqabətli bazarları imitasiya etməyə səy göstərməlidirlər. Rəqabətli bazarlarda olduğu kimi, məsrəflər minimallaşdırılmalı, qiymətlər isə son məsrəflər əsasında təyin olunmalıdır. Bundan əlavə, tənzimləmə orqanları aşağı qiymətlər arzu edən istehlakçılarla istehsalçının iqtisadi həyat qabiliyyəti arasında balansı gözləməlidir. Qiymətin maya dəyərindən çox aşağı təyini, tənzimlənən firmanı tezliklə müflisləşməyə gətirər və ya dövlət istehsalının zərərlərini ödəmək üçün verginin əhəmiyyətli artırılmasını tələb edər. Bu mülahizələr nəzərə alınmaqla təbii inhisarların fəaliyyətinin tənzimlənməsində aşağıdakı əsas qaydaların yerinə yetirilməsi vacibdir: - qiymətlər maksimal olaraq son məsrəflərə yaxınlaşdırılmalıdır. - mənfəətlər yalnız normal mənfəət normasını təmin etməlidir. - istehsal səmərəli olmalıdır. İndi isə onların hər birini müzakirə edək. Qiymətlərin son məsrəflər əsasında qoyuluşu istehlakçılar üçün əlavə istehsal olunan məhsulun faydalılığının onun istehsalı məsrəflərinə bərabər olmasına təminat verir. Qiymət qoymanın bu sistemdən kənarlaşması artıq itkiləri şərtləndirir. Əgər son məsrəflərin ölçüsü qiymətdən aşağıdırsa, onda məhsul kifayət həcmdə istehsal olunmur. Əgər onların ölçüsü qiyməti ötürsə, onda istehsal olunan məhsulun həcmi həddindən yüksəkdir. Lakin təbii inhisarlarda miqyasdan qənaət olduğuna görə məhsul buraxılışının artması ilə orta məsrəflər aşağı düşür. Bunu şəkil 10.4 - dən daha aydın görmək olar. Şəkil 10.4. Tənzimlənən təbii inhisar Şəkildən görünür ki, son məsrəflər orta məsrəflərdən aşağıdır. Qiymətin dəqiq son məsrəflər səviyyəsində qoyuluşu məhsul istehsalı həcmini Q' olması deməkdir və uyğun olaraq qiymətin P'-ə dəyişməsini tələb edərdi. Bu halda o, uzunmüddətli orta məsrəflərdən aşağı olacaqdır. Deməli, həmin kommunal xidməti itkilər verərdi; əgər onun balans mənfəəti mövcud olsa idi, o qoyulmuş kapitala normal gəliri təmin etməzdi. Beləliklə, tənzimləyici orqanların işçiləri qiymətləri son məsrəflərə maksimal yaxın təyin etməyə səy göstərməklə, məsrəfləri ödəmək üçün kifayət dərəcədə gəlirin alınmasını təmin edirlər. Buna nail olmağın üsullarından biri iki komponentli tarifin tətbiqi ola bilər. İki komponentli tariflə qiymət yaranma sistemində istifadə edicilərin xidmətə durmasına görə fiksə olunmuş məbləğ, həmin xidmətin hər bir istehlak vahidinə görə isə əlavə haqq ödənilir (haqqın dəyişən hissəsi). Məsələn, firmalar elektrik enerjisindən istifadə də maksimum qoşulmuş gücə görə fiksə olunmuş haqq, hesablayıcının qeyd etdiyi istehlak olunmuş kilovat - saatlara görə əlavə haqq ödəyirlər. İki komponentli tarif sistemində haqqın dəyişən hissəsi son məsrəflərə bərabər təyin edildiyi halda da, fiksə olunmuş hissə kompaniyanın məsrəflərini ödəməyə imkan verir. Daha geniş yayılmış, lakin az kifayətedici yanaşma, qiymətlərin orta məsrəflər səviyyəsində qoyuluşudur. Bu yanaşma 10.4 şəkilində təsvir olunmuşdur. Cəmiyyət baxımından optimal olan E' nöqtəsində qiymət uzunmüddətli orta məsrəflərdən aşağıdır. Əgər iki komponentli tarif istisna olunursa, tənzimləmə orqanlarının işçiləri qiyməti P-yə bərabər qoya bilərlər. Bu nöqtədə gəlirlər yalnız istehlakçıların məhsula tələbinin Q həcmində məsrəflərini ödəyə bilirlər. Orta məsrəflər əsasında qiymət yaratma iki problemlə əlaqədardır. Birincisi, Q buraxılışı həcmində məhsul az istehsal olunur, çünki qiymət LMC-i ötüb keçir. Sosial itkilərin ölçüsü ştrixlənmiş sahəyə uyğundur. İkincisi, kommunal xidmət müəssisələrinin son məsrəfləri vaxta görə dəyişmə tendensiyasına malikdir (sutkanın vaxtından asılı olaraq). Məsələn, elektrik enerjisinin istehsalının artırılması, yalnız səmərəli müəssisələr işlədiyi gecə vaxtlarında daha az məsrəf tələb edir, çünki gündüz kommunal xidməti tam gücü ilə işləyir. Qiymətlər son məsrəflərin ölçüsünün dəyişməsini vaxta görə əks etdirməlidir. Orta məsrəflərə əsaslanan qiymətlər isə bunu kifayət səviyyədə edə bilmir. Yuxarıda qeyd etdik ki, bütün məsrəflər ödənilməlidir. Kommunal xidmət müəssisəsinin yaşaması üçün mənfəətlər ən azı kapitala normal gəliri təmin etməlidir. Şəkil 10.4-də göstərilir ki, nə üçün mənfəət bu zəruri səviyyəni ötməməlidir. Fərz edək ki, tənzimlənən qiymət P'' bərabər olmalıdır. Bu halda sahə yüksək mənfəət alır, yəni cəmiyyət baxımından optimal olan nöqtədən uzaqlaşır. E" nöqtəsində istehlakçı xidmətə görə E nöqtəsinə nisbətən çox ödəyir. Bu nöqtədə qiymət orta məsrəflər əsasında qoyulur, istehlakçılar az məhsul alır və məhsul daha yüksək orta məsrəflərlə istehsal olunur. E'' nöqtəsində müvazinətlik kommunal kompaniyanın maraqlarını əks etdirir, çünki bu halda o, yüksək mənfəət əldə edir. “Təbii inhisar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun qəbulu ilə təbii inhisar subyektlərinin fəaliyyətinin tənzimlənməsinin zəruri hüquqi bazası yaradılmışdır. İndi respublikamızda onların fəaliyyətini İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Maliyyə Nazirliyi, Antiinhisar Siyasəti və Sahibkarlığa Kömək Komitəsi həyata keçirir. Qeyd etməliyik ki, tənzimləyici orqanları işçiləri kommunal xidmət sahəsində dövlət müəssisələrində məsrəflərin minimallaşdırılmasına kifayət dərəcədə fikir vermirlər. Bu ona görə baş verir ki, kommunal kompaniyaların idarəediciləri adətən, firmanın imkanları və onların ehtimal olunan fəaliyyətləri haqqında tənzimləyici orqanların işçilərinə nisbətən daha çox informasiyaya malikdirlər. Tənzimləyici agentliklərin işçiləri dəyişən müvəffəqiyyətlə çalışırlar ki, kommunal xidmət müəssisələri normal mənfəətini təmin etsinlər. Əgər onlar buna həmişə nail olsalar, onda kommunal firmalar öz məsrəflərini minimallaşdırmaq üçün heç bir stimula malik olmazdılar. Beləliklə, tənzimləyici orqanların işçilərinin mühüm vəzifəsi kommunal sahələrin işinin səmərəliliyinə nəzarət etmək və onun yüksəldilməsinə tədbirlər görməkdir. Əsas anlayışlar İqtisadi tənzimlənmə Bazarların qüsurları
Çirklənməyə görə vergi Antitrest siyasəti Təbii inhisarlar Sosial məsrəflər son məsrəflər əsasında qiymətyaranma orta məsrəflər əsasında qiymətyaranma
Kənar effekt və optimal tənzimləmə. Antitrest siyasətinin xüsusiyyətləri. Təbii inhisarın xüsusiyyətləri və onun iqtisadi tənzimlənməsi. Yüklə 1,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|