Mövzu “Sosial iş nəzəriyyəsi və təcrübəsi-1” fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Özünümüəyyənetmə
- insan təbiətinin əsas hissəsidir‖ əqidəsi belə bir fikrə gətirir: insanlar son nəticədə öz vəziyyətlərinə görə cavabdehdirlər. İstənilən halda ―Mən‖ ilə yaşantı arasında uyğunsuzluq yaranan andan etibarən insanın müdafiəsi adekvat işləmir və əvvəl bütöv olan ―Mən‖ strukturu dağılır. Bu baş verərkən insan həyəcan və təhlükə qarşısında son dərəcə zəif olur. O, özünü yalnız başqaları üçün deyil, özü üçün də anlaşılmaz aparır. K.Rocersin çoxsaylı bioqraflı hesab edirlər ki, onun elmi yaradıcılığının xarakterinə hadisələrin inkişafının təbii proseslər şəraitində izləməkdən zövq almaqdan ibarət uşaqlıq dövrünün təbiətinə olan marağı böyük təsir etmişdir. Kliyentin inkişafını isə o, psixoloji müdafiənin və özünüdərketmənin (mənlik şüurunun) özü tərəfindən istiqamətləndirilməsinin zəifləməsi prosesləri vasitəsilə təsvir edirdi. 60 Rocers özünün şəxsiyyət və davranış nəzəriyyəsinə aid tədqiqatlarını genişləndirir və onların nəticələrini ―Kliyent üzərində mərkəzləşmiş terapiya‖ kitabına daxil edir. Onun nəzəriyyəsi 19 başlıca tezisə əsaslanır: 1. Hər bir fərd öz təcrübəsinin daim dəyişən dünyasında mövcuddur. Bub dünyanın mərkəzini fərdin özü təşkil edir. 2. Orqanizm hadisələrin fərdin təcrübəsində necə yazılmış olmasına və onları qavramasına reaksiya verir. Məhz bu qavrayış sahəsi fərdin ―reallığıdır‖. 3. Orqanizm bu fenomenoloji sahəyə təşkil olunmuş tam kimi reaksiya verir. 4. Orqanizm bir başlıca tendensiyaya və meylə malikdir. Özünü yeni təcrübəsini mənimsəyən quruluş kimi fəallaşdırmaq, özünə kömək etmək və özünü böyütmək istiqamətindədir. 5. Davranış - əsasən müəyyən məqsədə istiqamətlənmiş orqanizmin öz ehtiyaclarını qavrayışına uyğun olaraq sınaqdan keçirdiyi metodlar vasitəsilə təmin etmək cəhdidir. 6. Emosiya, belə məqsədyönlü davranışı müşayiət edir və əsasən onu doğurur. Emosiyanın intensivliyi orqanizmə kömək və onun gücləndirilməsi üçün davranışın vacibliyinin subyektiv qavranılması sahəsinə aiddir. 7. Davranışı anlamaq üçün ən yaxşı və uduşlu mövqe fərdin özü ilə əlaqəsindən irəli gəlir. 8. Qavranılan ümumi sahənin bir hissəsi tədricən özünütəsdiq kimi müəyyənləşdirilməyə başlayır. 9. Ətraf mühitlə qarşılıqlı təsir nəticəsində, xüsusilə başqalarının qiymətləndirmə xarakterli qarşılıqlı təsiri nəticəsində özünüstruktur formalaşır. 10. İnsanın davranışını müəyyən edən dəyərlər: a) təcrübə ilə bağlı olanlar; b) ―Öz‖ün struktur hissəsi ilə əlaqədar olanlar; c) bilavasitə orqanizm tərəfindən qazanılanlar; başqalarından mənimsənilmiş, lakin təhrif olunmuş formada sanki bilavasitə qazanılmış kimi qazanılanlar. 11. Fərdin həyatı boyu təcrübə toplaması gedişində dəyərlər: a) ―Öz‖ə münasibətdə rəmzləşdirilə, qavranıla və təşkil oluna bilərlər, yaxud b)‖Öz‖ün strukturu ilə qavranılanla əlaqə 61 olmadığı üçün nəzərə alınmaya bilərlər; yaxud da c) təcrübə ―Öz‖ün strukturuna uyğun gəlmədiyi halda, inkar olunan və ya təhrifli şəkildə rəmzləşdirilə bilərlər. 12. Orqanizmin qəbul etdiyi davranış üsullarının əksəriyyəti ―Mən‖ konsepsiyasına uyğun gələnlərdir. 13. Bəzi hallarda davranışı simvollaşdırılmamış orqanik təcrübə və ehtiyaclar doğurur. Belə davranış ―Öz‖ün strukturuna münasibətdə ardıcıl olmur. Bu halda davranış, sanki həmin fərdə aid olmur. 14. Ətraf aləmə uyğunlaşmaqda psixoloji bacarıqsızlıq insanın müəyyən mühüm xarici və daxili təcrübəni qəbul və dərk etməməsi zamanı yaranır. Dərk olunmayan təcrübə simvollaşdırılmır və tam ―Öz‖ün bir hissəsinə çevrilə bilmir. Belə bir hal baş verdiyi təqdirdə psixoloji gərginlik üçün şərait yaranır. 15. Psixoloji uyğunlaşma (adaptasiya) ―Mən‖ konsepsiyasının orqanizmin bütün xarici və daxili təcrübəsinin assimilyasiyasına uğradığı quruluş zamanı baş verir. 16. ―Öz‖ün strukturu ilə uzlaşmayan istənilən təcrübə təhlükə kimi qavranıla bilər. Belə uyğunsuzluqların sayı çox olduqca, ―Öz‖ daha rigid quruluşa malik olur və özünə kömək funksiyası daha zəif yerinə yetirilir. 17. Müəyyən şəraitdə, əsasən ―Öz‖ üçün heç bir təhlükənin olmadığı bir vəziyyətdə, ―Öz‖ə uyğun olmayan təcrübə elə qavranıla bilər ki, ―Öz‖ quruluşunu dəyişər (yenidən qurular) və bu təcrübəni assimilyasiya edər. 18. Fərd bütün xarici və daxili təcrübəni vahid ardıcıl və birləşmiş sistem kimi qavrayır və qəbul edirsə, bu halda o, başqalarını daha yaxşı anlayır və başqalarına qarşı ayrı-ayrı fərdlər kimi daha açıq olur. 19. Fərd ―Öz‖ün strukturunda daha çox öz təbii təcrübəsini qavradığı və qəbul etdiyi bir zamanda öz dəyərlər sistemini (bu sistem, əsasən xarici təsirlərə əsaslanıb subyektiv şəkildə rəmzləşdirilmişdi) dəyişdirdiyini aşkar edir və dəyərlərin yenidən qiymətləndirilməsinin təbii prosesi davam edir. 62 Rocersin şəxsyyət haqqında başqa fərziyyəsi (8-ci müddəa) belədir: inkişaf edən uşağın daxili aləminin bir hissəsi ―mən özüm‖ ifadəsində təzahür edir. O, uşaq davranışını mühitlə qarşılıqlı təsirin gedişində uşaqda özü, mühit, mühitlə qarşılıqlı təsirdə olan özü haqqında anlayışın yaranması kimi təsvir edirdi. Böyüdükcə situasiya dəyişir, uşağa başqaları qiymət verməyə başlayır. Uşaqlara başqalarının məhəbbəti və özü haqda ―sevilən uşaq‖ təsəvvürü artıq davranışdan asılı olur. Məsələn, qardaşa nifrət uşağa deyilən ―sən pissən‖ , ―səni sevmirik‖ sözlərindən doğa bilər. Uşaq müsbət ―mən‖ – konsepsiyasını qoruyub saxlamaq naminə təcrübəni təhrif etmək zərurəti ilə də üzləşə bilər. Analoji olaraq, psixoterapiya prosesində bütün iştirakçıların hiss və qavrayışlarında dəyişikliklər baş verə bilər. Kliyent öncə düşünə bilər ki, köməkçi pul məsələsində maraqlıdır. Bu gerçəklik kliyentin terapevti qavramasını təhrif edə bilər və reallıqda qayğı terapevtin davranışının başlıca motivi olduğu halda, kliyent özünə yönələn bu qayğını görməz. İnsanın daxili hesablama sistemini onun persepsiya sahəsi (hiss və yaşantı dünyasının qavrayışı) təşkil edir. Şəxsiyyət üzərində mərkəzləşmiş terapiya nöqteyi-nəzərincə, bu daxili hesab sistemi insanları, özlərini nə üçün məhz belə aparmalarını tam şəkildə anlamağa imkan yaradır. Bu davranış, münasibətlər və bütövlükdə şəxsiyyət haqda xarici düşüncələrdən fərqlidir. Psixoterapevtik təcrübə və tədqiqatlar göstərdi ki, bu keyfiyyətlər yaradıla və münasibətlərdə mövcud ola bilərlər. Bundan əlavə, şəxsiyyətə, mərkəzləşmiş yönümlü terapevtlərə aydın oldu ki, özünüdəyişmə, özünüqəbul kimi hadisələr, bilavasitə əlaqədə olan, tələb olarsa, maneələri dəf etməyə qabilliyin inkişafı, münasibətlərdə açıqlıq, ―xarici qiymətləndirmə lokusu‖ndan ―daxili qiymətləndirmə lokusu‖na keçid – bütün bunlar qısamüddətli intensiv qrup psixoterapiyası kurslarında və hətta bir intervyunun gedişində baş verə bilər. Şərtsiz müsbət münasibət və onun təzahürləri – mülayimlik, qəbuletmə, qayğı vacibdir. Çünki terapevtin kliyenti müsbət qiymət vermədən qəbul etməsi, terapevtik dəyişikliklər ehtimalını artırır. Kliyent görüş anında fərqli hisslər-coşqunluq, narazılıq, təhlükə, qəzəb, 63 cəsurluq, məhəbbət və ya qürur hissi keçirə bilər. Bunlardan asılı olmayaraq terapevt onu qəbul etməyə hazır olmalıdır. Rocers rəqabətliyi terapevtik böyümədə vacib şərt kimi dəyərləndirirdi. ―Bu, onu nəzəri tutmur ki, həkim impulsiv olaraq ağlına gələni söyləyir. Bu o deməkdir ki, terapevt kliyentin hisslərini rədd etmir və münasibətlərdə mövcud olan istənilən davamlı hissə qarşı açıqdır və bu açıqlığa həmişə hazırdır. Bu peşəkarlıq maskası arxasında gizlənmək həvəsindən uzaqlaşmaq deməkdir‖. ―Terapevtin təqdim etdiyi‖ empatiya, konqruentlik və şərtsiz müsbət münasibətdən əlavə üç başqa şərt də mövcuddur. Kliyent və həkim psixoloji təmasda olmalıdırlar. Kliyent müəyyən adamla və ya müəyyən səbəbdən narahatlıq, zəiflik və ya uyuşmazlıq hiss etməlidir. Kliyent terapevtin təqdim etdiyini qəbul və ya hiss etməyə qadir olmalıdır. Terapevt kliyentə hörmət nümayiş etdirərək ona rahat olanı seçməyə icazə verir. Terapevt kliyentin həm müsbət, həm də mənfi hisslərinə, həm onun nitqinə, həm də susmasına, sakitliyinə diqqət yetirir. Bu ilk saat, növbəti yüzlərlə saatın birincisi və ya yeganə saat ola bilər; bu, kliyentin özünün müəyyənləşməsi üçün həm zaman, həm də imkandır. Əgər kliyentin sualları varsa, terapevt onların arxasındakı hissləri tanımağa və onlara cavab verməyə çalışacaq. ―Bütün bunların öhdəsindən necə gəlim?‖ kimi sakramental sual müxtəlif hiss və niyyətləri ifadə edə bilər. Sosial iş yalnız fokusuna universal istiqamətlənmiş deyil, daha çox seçici istiqamətli olmalıdır: öz yanaşmasında prezentiv olmaqdan çox, reaktiv və məqsədlərində daha təvazökar olmalıdır. O, öz görüş sahəsinə aid tələbatlara münasibətdə preventiv olmalıdır. Lakin bütövlükdə cəmiyyətin tələbatları ilə məşğul olmaq üçün o, nə qabiliyyətə, nə resurslara, nə də mandata malikdir. Göründüyü kimi, sosial işdə humanist yanaşma, humanist psixologiyanın banilərinin nümayiş etdirdikləri sosial, ictimai təfəkkür tendensiyasını əks etdirir. Belə ki, Böyük Britaniya Milli Sosial İş İnstitutunun Barklay komitəsinin 1982- ci ildə dərc olunmuş məşhur hesabatında sosial işin rolunun 64 konsepsiyasının genişləndirilməsinə aid təkliflər vardər. Buraya həm ənənəvi konsultativ iş, həm də sosial qayğının planlaşdırılması (social care planning) daxil olmalıdır. Beləliklə, humanist yanaşmanın sosial işin formalaşmasına təsir edən başlıca ideya və dəyərləri aşağıdakılardır: Empatiya Hörmət Diqqət Rəqabətlik Konkretlilik Həyat vərdişləri Çətinliklərin öhdəsindən gəlmək vərdişləri Qəbuletmə Özünüdərketmə Başqalarına şərtsiz/şərtli müsbət münasibət Özünə şərtsiz/şərtli münasibət Özünüqüvvətləndirmə Başqalarını qüvvətləndirmə Sağlam mikro və makro sistemlərin yaradılması. Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|