Mövzu “Sosial iş nəzəriyyəsi və təcrübəsi-1” fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.4.
Sosial iş və dövlətin sosial siyasəti Sosial xidmətlər bazarının inkişafı sosial tələbatların təmin olunması mümkünlüyünün prinsipini həyata keçirməyi imkan verəcək. Geniş mənada sosial dedikdə cəmiyyətə, insanlara, onların həyatına bilavasitə aid ola proseslər və amillər, məsələlər başa düşülür. Bununla bərabər, bilavasitə sosial hadisələrlə bağlı olan və sosial sfera adlandırılan daha dar iqtisadi sahələr də mövcuddur. Sosial sferaya adətən iqtisadi obyektlər və proseslər, insanların həyat tərzi ilə əlaqədar və ona aid olan iqtisadi fəaliyyət növləri, maddi və mənəvi nemətlərin əhali tərəfindən istifadə edilməsi, insanın, ailənin, kollektivin, qrupun, ümumilikdə cəmiyyətin əsas tələbatlarının ödənilməsi aid edilir. 76 Artıq sosial sferanın bu ümumi xarakteristikasından görünür ki, sosial iqtisadiyyat çoxcəhətlidir, geniş iqtisadi obyektlər və proseslər dairəsini əhatə edir, hər şeydən əvvəl iqtisadiyyatın bu hissəsi nemətləri və xidmətlərin istifadəsi (istehlakı) ilə bağlıdır. Sosial sferanın nəticəsi kimi sosial xidmətlərin mahiyyətinin və təzahür formalarının təhlili yoxdur. Maddi hüquqi münasibətlərin obyekti olaraq ―sosial xidmət‖ kateqoriyası əsasən hüquqi ədəbiyyatda öz əksini tapır. Maddi istehsalardan fərqli olaraq sosial sfera istehsal fəaliyyəti ilə deyil, istehlakla əlaqədardır. Bu şəraitdə istehlaka, xidmətin qiymətinə təsir edən əsas amil əmtəənin yararlığıdır. F.Engels 1891-ci ildə yazırdı ki, ―Klassik siyasi iqtisa müəyyən etdi ki, əmtəənin qiyməti onun istehsalı üçün lazım olan əməklə müəyyən edilir. Bu izahla o kifayətlənirdi. Biz də hələlik bu izah üzərində dayana bilərik... hazırki dövrdə bu izah tamamilə qeyri- qənaətbəxş oldu‖. Beləliklə, Engels ömrünün axırlarında hesab edirdi ki, dəyər abstrakt kateqoriya kimi qiymətin substansiyasını əks etdirmir, ona görə ki, o səmərəliliyi istisna edən əməyin kəmiyyət tərəfidir. Əmtəənin və qiymətin ikili təbiətni ―dəyər‖ anlayışında birləşdirmək, ―dəyər qanununu‖ və ―istehlak dəyəri‖ qanununu ―dəyər qanunu‖ ilə əvəz etmək cəhətləri, Y.A.Pavznerin fikrincə doğru deyil. Xidmətin göstərilməsi-maddi dəyərlərin istehsalı və satışı kimi iqtisadi bir funksiyadır. Sosial xidmətin əsas funksiyası – ayrı-ayrı şəxslər və ümumilikdə cəmiyyət üçün təkrar istehsalın təmin edilməsidir. O, milli məhsulun təşkilinə yardım edir, çünki istənilən iqtisadiyyatın məqsədi maddi, mənəvi və digər nemətlər vasitəsilə həyata keçirilən insan tələbatlarının təmin olunmasıdır. Nemət – insan tələbatlarının həyata keçirildiyi dəyərlərdir. Sosial xidmətin mahiyyətinin təhlili və onun tənzimləmə mexanizminin hazırlanması xidmətin mahiyyətinə, onun sosial sferada təzahürünə və həm əhalii, həm də subyekt üçün onun dəəyərinin və yararlılığının formalaşmasına müraciət etməyi tələb edir. 77 Ümumilikdə xidmətlərin onları əmtəədən fərqləndirən dörd xarakterik cəhəti vardır: sezilməzliyi, saxlanılmazlığı, xidmətlər göstərən və onlardan istifadə edən şəxslərdən ayrılmazlığı və göstərilən xidmətlərin keyfiyyətinin qeyri-sabitliyi. Xidmət əmtəədən fərqli olaraq bilavasitə istehlakçının konkret tələbi ilə göstərilir. Pullu xidmətlər göstərən sahələr iqtisadiyyatı inkişafının və təkrar istiqamətlədirilməsinin özünəməxsus sürətləndiricisi kimi çıxış etməyə qadirdir. Xidmət sferasında tələbatın həcminin formalaşmasının birinci xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, maddi nemətlərdən fərqli olaraq xidmətlərdən istifadənin həddi yoxdur. Başqa sözlə desək, artıq istifadə edilən xidmətlərin həcmindən asılı olmayaraq, ayrııca istehlakçının və ümumilikdə bütün əhalinin ona tələbatı davam edir. Eyni zamanda xidmətlərdən istifadə, lazımi qədər qiymətləndirilməməsi onların istehsalının real iqtisadi effektini və qiymətini aşağı salan daxili effektlərin meydana gəlməsinə və artmasına gətirib çıxarır. Bir sıra xidmətlərin pullu və pulsuz formalarının uyğunlaşdırılması çətinliyi yaranır, o cümlədən ayrı-ayrı sahələrin inkişafının optimal maliyyələşdirilmə mənbələrinin seçilməsi problemi meydana gəlir. Xidmət sferasında gəlirə görə elastiklik əmsalı da yüksəkdir. Gəlirin səviyyəsinin tələbatın həcminə təsiri onunla izah edilir ki, ixtisaslaşdırılmış idarələrdə xidmətlərdən istifadədən imtina etmək olar. Buna görə də əhalinin real gəlirinin azalması zamanı ilk növbədə xidmət sferası ziyan çəkir. Xidmətlərin sərbəst qiymətlərinin formalaşdırılması zamanı aşağıdakı üsullardan birini istifadə etmək olar: Eyni xidmətin istifadə edildiyi və daimi böyük istehlakçı qruplarının sabit tələbatı olan sahələrdə rəqiblərin tariflərini nəzərə almaqla. İstehlakçıların tələbatları əsasında. 78 Qalan sahələrdə istehlakçıların mümkün tələbatının nəzərə alınması ilə xərclər əsasında. Xidmətin qiymətinin çoxfunksionallığı onun tarif, haqq və abunə kimi spesifik formalarının yaranmasına səbəb oldu. Xidmət sahəsində tələb və təklifin əlaqəsinin tam nəzərə alınması, səmərəli tarif strategiyasının formalaşması və idarələr tərəfindən qiymət qoyulmanın əsaslandırılmış üsullarının tətbiqi xidmətlərin təklifini genişlədirməyə, əhalinin tələbatını ödəməyə və onların ümumi tələbatında xidmət payının artırılmasına imkan yaradacaqdır. Xidmət, yararlılığı (faydalılığı) konkret müavinətlər, zəmanətlər, pensiyalar şəklində ödəmə formasını alan müdafiə imkanında ibarət əmtəədir. Sosial müdafiənin təhlili görkəmli alimlərimizin əsərlərində geniş işıqlandırılmışdır. Lakin əsasən tədqiqat obyekti sosial xidmətin həyata keçirilməsinin hüquqi aspektidir. Pensiya hüquqi münasibətləri N.Q.Aleksandrovun, V.S.Andreyevin, E.İ.Astraxanın, V.A.Açarkanın, A.D.Zaykinin, A.E.Paşertskinin, V.A.Tarasovanın və b. əsərlərində daha dərindən öyrənilmişdir. Sosial xidmətlərin mənimsənilməsi sistemində mərkəzi yeri maddi foormalar tutur, çünki məhz onlar vasitəsilə sosial riskin təsirinə məruz qalan, pul vəsaitləridə, tibbi və sosial xidmətlərdə çıxış edən şəxslərin obyektiv tələbatları ödənilir. Sosial xidmətin mənimsənilməs və istifadəsi ilə bağlı münasibətlərin fərqli cəhəti ondan ibarətdir ki, subyektlərdən biri (insan, ailə) xidmət almaq üçün qanuni hüquqa malikdir, dövlət orqanı isə (və ya idarəsi) bu xidməti göstərməyə borcludur. Birtərəfli qaydada və ya tərəflərin razılığı ilə münasibətlər dəyişdirilə bilməz. Sosial xidmət – dövlət tərəfindən zəmanət verilən və vəzli- ekvivalentsiz və ekvivalent formada göstərilən sosial-fərdi və kollektiv tələbatların mənimsənilməsi və ödənilməsində yardımla əlaqədar öhdəliklərdən irəli gələn ictimai nemətdir. |