Mövzu “Sosial iş nəzəriyyəsi və təcrübəsi-1” fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri
Sosial işin insan hüquqlarının qorunmasında yeri
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.3. Sosial işin insan hüquqlarının qorunmasında yeri İnsan hüquqları problemi tarix boyu davam etmişdir. İnsan hüquqları – insanın və onun yaşadığı birliyin qarşılıqlı münasibəti məsələsinin şərhi və praktiki həlli üsullarından biridir. Bu fərdə insanlar və dövlət arasında öz bildiyi kimi hərəkət etmək (hüququn bu hissəsini, adətən azadlıq adlandırırlar) yaxud müəyyən fayda götürmək (bu hüququn özüdür) imkanı verən qarşılıqlı əlaqə prinsipləri, normalarıdır. İnsan hüquqları bu əlaqələrdə şəxsiyyətin azadlığını və ləyaqətini, onun ən yüksək dəyər statusunu təsdiq edir. İnsanın müasir hüquq konsepsiyasında üç əsas blok seçilir. Birinci blok hüquqlara fikir, vicdan, dini etiqad azadlıq hüququ, yaşayış və 69 şəxsiyyətin təhlükəsizliyi hüququ, ədalət, bərabərlik və insan ləyaqətinə hörmət hüququ aiddir. İkinci blok hüquqlara əmək, müstəqil iş yeri seçim, sosial təminat təhsil, sağlamlıq hüququ və s.daxildir. Bu hüquqların həyata keçirilməsi ―dövlət – cəmiyyət – vətəndaş‖ sistemində qarşılıqlı təsirin xarakterini normativ şəkildə təyin etmək və fərdin müdafiəsi ürə xüsusi proqram, təminat sistemlərəi və mexanizmləri yaratmaq üçün dövlət tərəfindən müəyyən müdaxiləni nəzərdə tutur. Üçüncü bloka kollektiv adlanan hüquqlar – sülh hüququ, milli müqəddəratı təyin etmək hüququ, sağlam ətraf mühit, cinsi mənsubiyyətə, yaşa və milli əlamətə görə ayrıseçkilikdən azadlıq hüququ aiddir. İnsan hüquqlarının ən ümumi təsnifatə bütün hüquqların neqativ(azadlıqlar) və pozitivlərə bölünməsidir. Neqativ mənada azadlıq şəxsiyyətə münasibətdə məcburiyyətin, məhdudiyyətin olmaması, öz istədiyi kimi hərəkət etmək imkanının olması; pozitiv mənada isə, seçim azadlığı, ən başlıcası isə insanın qoyulmuş məqsədə nail olmaq, bütövlükdə fərdi inkişaf qabiliyyətini aşkar etmək bacarığıdır. Neqativ hüquqlardan fərqli olaraq pozitiv hüquqlar dövlətin, şəxsin və təşkilatın vətəndaşı müəyyən hərəkətlər həyata keçirmək üçün bu, yaxud başqa nemətlə təmin etmək vəzifəsini qeydə alır. Bütün sosial hüquqlar pozitiv hüquq xarakteri daşıyır. İnsan hüquqlarının ən geniş yayılmış təsnifatı onların mülki (şəxsi), siyasi, iqtisadi, sosial (sözün dar mənasında), mədəni və ekoloji hüquqlara bölünməsidir. Mülki (şəxsi) hüquqlar - əsasən neqativ hüquq xarakteri daşıyan təbii, əsas və ayrılmaz insan hüquqlarıdır. Mülki hüquqlara hər şeydən əvvəl yaşamaq hüququ, azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq, təmiz ad və qürurun müdafiəsi, yaşamaq üçün yer seçimi və hərəkət etmək hüquqlarıdır. Siyasi hüquqlar vətəndaşların dövlətin idarə olunmasında və ictimai həyatda da fəal iştirakəı imkanlarını müəyyən edir. Onlara əsasən insanın vətəndaşlıq hüququ, seçki hüququ, ittifaq və assosiasiya, 70 nümayiş və iclas azadlığı, söz, fikir azadlığı, eyni zamanda mətbuat və vicdan azadlığı aiddir. İqtisadi azadlıqlar bilavasitə mülki və siyasi hüquqlara yaxındır. Onlar fərdin istehlak predmetlərindən və təsərrüfat fəaliyyətinin əsas amillərindən özü istədiyi kimi istifadə etməyin təminatı ilə bağlıdır. Mülki, siyasi və iqtisadi hüquqları çox vaxt liberal hüquq, yaxud birinci nəsil hüququ adlandırırlar. İkinci nəsil hüquqlara sosial, mədən və ekoloji hüquqlar aiddir. Onlar birlikdə dövlətin hər bir insana layiqli yaşayış şəraiti, minimum maddi nemətlər və xidmət, həmçinin sağlam ətraf mühiti təmin etməsini müəyyən edir. Bütün adları çəkilən hüquqlar cəmlənmiş şəkildə BMT Baş Assambleyasının 1 dekabr 1948-ci ildə qəbuletdiyi Ümumi İnsan Hüquqları Deklarasiyasında sadalanmışdır. Deklarasiyanı BMT-nin onu hüquqi qüvvəyə mindirən daha dörd sənədi tamamlayır: iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq sənəd, Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq sənəd, sonuncu ilə bağlı iki Fakultativ protokol. 1. Qadın sosial təhlükəsizliyin obyekti kimi Sosial təhlükəsizlik, şəxslər və sosial qrupların mühüm maraqları, hüquq və azadlıqların pozulması təhlükəsindən müdafiə olunması deməkdir. Ümumilikdə isə sosial təhlükəsizlik obyekti dedikdə, şəxsiyyət və onun cəmiyyətin həyat və sosial fəaliyyəti sahəsində mövcud olan həyati əhəmiyyətli hüquq və azadlıqlara malik olması başa düşülür: yaşamağa, çalışmağa və əlverişli şəkildə iştirak etməyə olan hüququ və s. Sosial siyasət cəmiyyət və şəxsiyyət, eləcə də cəmiyyət və qadın sosiumu arasında mövcud olan münasibətləri tənzimləyir. Bu tənzimlənmənin əsası, şəxslərin sosial hüquqlarının realizə olunmasını təmin edən sosial sistemindən təşkil olunmuşdur. Bu o deməkdir ki, dövlət əhalinin müxtəlif qruplarına qarşı özünün paternalist siyasətini həyata keçirir. İnkişaf etmiş ölkələrin heç biri dövlətinin paternalist siyasəti olmadan fəaliyyət göstərə bilməz 71 Sosialist təhlükəsizlik tədbirləri – həyat tərzinin keyfiyyətində baş verən dəyişikliklərlə əlaqədar təzahürün, proseslərin və şəxslərin mühüm əhəmiyyətə malik hüquq və azadlıqların məhdudlaşdırılmasıdır. Sosial xidmət insan hüquq və azadlıqlarına riayət olunması, humanizm, könüllülük, məxfilik, tolerantlıq, ünvanlılıq, ədalətlilik, diskriminasiyaya və stiqmatizasiyaya yol verilməməsi, çətin həyat şəraitində olan şəxslərin (ailələrin) sosial xidmətə götürülməsində bərabər imkanların təmin edilməsi, sosial inteqrasiya və əhalinin yaşayış keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması prinsipləri əsasında həyata keçirilir. ―Sosial xidmət haqqında‖ Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən sosial işçi sosial xidmətə olan tələbatı qiymətləndirən və müəyyən edən, eləcə də sosial xidmət göstərən şəxsdir. ―Sosial xidmət haqqında‖ qanunda sosial işçilərin aşağıdakı hüquqları təsbit edilmişdir: İşə qəbul olunarkən işəgötürənin vəsati hesabına tibbi müayinədən keçmək; Peşə hazırlığı səviyyəsinin yüksəldilməsi və təkmilləşdirilməsi məqsədilə işəgötürənin vəsaiti hesabına əlavə təhsil almaq; Xidməti vəzifəsini yerinə yetirərkən işəgötürənin vəsaiti hesabına zəruri geyim və avadanlıqlarla təmin olunmaq, nəqliyyat xərcləri üçün pul kompensasiyası almaq; Zəruri məlumatların əldə edilməsi üçün sorğu göndərmək. Sosial işçilərin vəzifələri aşağıdakılardır: Sosial xidmətin göstərilməsini, sosial xidmətə olan tələbatın qiymətləndirilməsi və müəyyənləşdirilməsini həyata keçirmək, sosial xidmətə götürülən şəxsə (ailəyə) sosial xidmət göstərilməsinə dair fərdi planı tərtib etmək; Çətin həyat şəraitində olan şəxsin (ailənin) problemlərinin həllinə və aradan qaldırılmasına yardım etmək; 72 Sosial xidmətlərin göstərilməsi sahəsində qanunvericiliyə və peşə etikası normalarına əməl etmək; Sosial xidmətlərin sosial xidmətin göstərilməsi üzrə standartların tələblərinə uyğun olmasını təmin etmək; Sosial xidmət göstərdikləri şəxslərə münasibətdə ayrıseçkiliyə, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftara yol verməmək; Öz vəzifələrini yerinə yetirərkən əldə etdikləri məlumatların konfidensiallığını təmin etmək. İnsan hüquqları və insan ləyaqəti dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur: -sosial işçi həyat tərzi və dəyərlərindən asılı olmayaraq hər bir şəxsin seçim etmək və qərar vermək hüququna hörmətlə yanaşmalıdır. -sosial işçi müştərinin güclü xüsusiyyətlərini önə çəkməli və onların inkişaf etdirilməsinə səy göstərməlidir. -hər bir müştəri ilə tam bir varlıq kimi davranmaq. -hər bir insana şəxsiyyət kimi yanaşmaq. -hər bir müştəriyə fərdi yanaşmaq. -məxfiliyi saxlamaq. Sosial işçilərin xidmət göstərilən şəxsə münasibətdə bir sıra etik məsuliyyəti (öhdəlikləri) vardır. Belə ki, sosial işçi: Müştərinin rifahını önə çəkməli və maraqlarını müdafiə etməlidir; İşə başlamazdan əvvəl müştəri və onun həyat tərzi ilə bağlı hərtərəfli və dolğun məlumat əldə olunmasına zəmanət verən yazılı razılaşmanı imzalamalıdır; Ədalətli mühakimə və professionallığa mane olan maraqların toqquşmasından qaçmalıdır. Ödənişi təyin edərkən sosial işçilər ödənişib əsaslı, ədalətli və həyata keçirilən xidmətlərə uyğunluğuna əmin olmalıdır. Qərar qəbul etmək bacarığı məhdud olan şəxsin qərar qəbul etməsinə köməklik etməli, adından çıxış etdiyi müştərinin 73 hüquqlarını və maraqlarını müdafiə etmək üçün əsaslı addımlar atmalıdır. Sosial xidmət artıq ehtiyac olmadıqda və müştərinin ehtiyaclarına və maraqlarına xidmət etmədikdə proses dayandırılmalıdır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdəki yoxsul əhalinin əksəriyyətindən fərqli olaraq, keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin yoxsulları bir qayda olaraq savadlı, təhsillidir; yenidənqurmadan qabaq onların iş təminatı vardı, pensiya yaşına çatdıqda isə dövlətdən müntəzəm ödəniş, pensiya və müavinət gözləyirdilər. İş yerləri ixtisar olunduqca və gizli işsizlik artdıqca, həmin yardım mənbələri də yoxa çıxmağa başladı. İşini itirənlər onların biliyinin, praktiki vərdişlərinin, formal və faktiki ixtisasartırmanın artıq heç kimə lazım olmadığından ümidsizliyə düçar olurlar. Onlar cəmiyyətə mənsubluq duyğusunu itirir – artıq heç nəyə gərək olmadıqlarını düşünürlər. Spirtli içkiyə aludəçilik yaranır. Ailədə münaqişə yüksək psixoloji və sosial istiqamətli gərginliyin bəzi təzahür formalarıdır. Yoxsulluq səviyyəsində ilk plana üç əsas risk amili çəkilir: məşğulluq, yaş və yaşayış yeri. 1. Məşğulluq: təbiidir ki, ailə başçısının işsiz olduğu, yaxud iqtisadi cəhətdən aktiv olmadığı ailə təsərrüfatları digər əhali ilə müqayisədə daha yüksək yoxsulluq riskinə məruz qalır. 2. Yaş: ölkələrin əksəriyyətində uşaqlar qocalarla müqayisədə daha yüksək yoxsulluq riskinə düçar olur. Bundan başqa, ailədə uşaqların sayı çox olduqca, nisbi yoxsulluq riski daha yüksək olur,hətta istehlak miqyasından alınan effekt nəzərə alınsa belə. 3. Yaşayış yeri: əksər ölkələrdə kənddə yaşayan əhali yoxsulluqla bağlı riskə şəhər əhalisindən daha çox düçar olur – amma istisna hallar da mümkündür (Ukrayna). İşsizliyin ölçülməsi üçün istifadə olunan metod qadınların işsizlər siyahısına salınmasına maneçilik törədir. İşsizlərin siyahısına daxil olan şəxslər nəzərdən keçirilən dövr ərzində: 74 1. ―işi olmayanlar‖ olub; yəni ödənişli işi olmayan, yaxud beynəlxalq məşğulluq təyini nöqteyi-nəzərindən muzda görə işləmirdilər; 2. ―işə hazır‖ olublar; yəni nəzərdən keçirilən dövr ərzində muzda görə, yaxud muzdla olmayan ödənişli iş yerinə yetirməyə hazır olublar; 3. ―iş axtarıblar‖; yəni ödənişli iş tapmaq üçün yaxın zaman ərzində konkret addım atmışlar. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə işsizlik üzrə sığorta ilə əhatə olunan zəhmətkeşlərin sayı məhduddur. Belə bir şəraitdə çox az sayda insan hansısa bir vaxt ərzində işsiz dura bilir. Əhalinin əksəriyyəti hər zaman hansısa bir iiqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmalıdır. İşsizlik səviyyəsi yaşdan asılı olaraq çox fərqlənir. inkişaf etmiş ölkələrdə işsizlik gənclər arasında daha yüksəkdirş avropa İttifaqı ölkələrində işsizliyin səviyyəsi 20-24 yaşında olan qadınlar arasında Yunanistanda -32%, İtaliyada-36%, İspaniyada isə 41% təşkil edir. Azərbaycana gəldikdə isə, bizdə işsizliyin səviyyəsi həm kişi, həm də qadın əhalisi arasında hələ də yüksək olaraq qalmaqdadır. Azərbaycanda açıq işsizliyin səviyyəsi yüksk və sabitdir. İşləyənlər öz rifah vəziyyətini məhsuldarlığın və əmək haqqının artması vasitəsi ilə yaxşılaşdırır, işsizlər (əsasən də xroniki işsizlər) təminatsız qalırlar. ÜDM-un nəzərə çarpan artımına baxmayaraq, iş yelərinin yaranması olduqca ləng gedir. Statistika göstərir ki, respublikadakı işsizlərin ümumi sayının 60%- ni qadınlar təşkil edir. Əvvəllər qadın əhalisinin yüngül və yeyinti sənayesindki yüksək məşğulluq səviyyəsi həmin sahələrdə qadınların kəskin surətdə azalması ilə əvəz olunur ki, bu da respublikamızda işsizliyin artmasına səbəb olur. Təəssüf ki, Azərbaycanda yoxsul insanların əksəriyyəti qadınlardır. Azərbaycanda kiçik və orta müəssisələrin özəlləşdirilməsi prosesində əhalidə həmin prosesə birmənalı olmayan münasibət yaranmışdır. Gender inkişafı baxımından qadınlrın 83%-i öz müəssisəsinin özəlləşdirilməsindən narazıdır. Sorğuda iştirak edənlərin 75 1000-dən 74%-i cavab verdi ki, onlar öz iş yerini əvvəl çalışdıqları müəssisənin özəlləşdirilməsi ucbatından itirmişlər. İnsanların sosial müdafiəsinin ilkin əsasını hüquqi baza təşkil edir. O, beynəlxalq qanunvericiliyi, Azərbaycan dövlətinin qanunlarını və yerli əsasnamələri, təlimatları. Metodikaları əhatə edir. İnsanların sosial müdafiəsinin aparıcı aspekti respublikamızda on ildən artıq yaşanan sosial-iqtisadi çətinliklər şəraitində uşaqların maraqlarının hərtərəfli nəzərə alınmasıdır. Sosial baxımdan müdafiəsiz, həmçinin risk qrupuna aid olan uşaqlara yardım xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İnsanların sosial müdafiəsi, həm də ciddi maddi-iqtisadi baza tələb edir. İnsanların sosial müdafiəsinin müasir maddi-iqtisadi bazası xeyli zəifləmişdir. Sosial tərbiyyə sahəsində daha bir xoşagəlməz vəziyyət yaranır. Son onillik ərzində uşaq və gənclər üçün bədii filmlər və digər yaşlara yönəlmiş kino, televiziya istehsalı azalmışdır, uşaq nəzrlərinin qiyməti hamı üçün münasib deyil. Bütün bunlar belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, uşaqlığın sosial müdafiəsinin hüquqi bazasının işlənilib hazırlanmasına baxmayaraq, onun maddi-iqtisadi bazası o qədər az qənaətbəxşdir ki, bu, qanunları həyata keçirməyi mümkünsüz edir. Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|