Mübariz Süleymanlı
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
24 verir (mü əllif burada A.R.Ziffeldt Simumyaqiyə istinad edir – M.S.). Y.Qarayev bel ə düşüncənin tarixi-məntiqi və semantik-f əlsəfi motivlərinin hansı amillərə şərtləndiyinə dair fikirl ərini ortaya qoyur (43, s. 128). Filosof Y.Rüstəmov is ə yazır ki, orta əsrlərdə “kult” (pərəstiş) sözü “kultura” (m ədəniyyət) sözündən daha çox işlədilmişdir; çünki “kult” sözü insanın Allaha məhəbbətində özünün yaradıcı potensi- alını açmaq üçün onun qabiliyyətini ifadə edirdi (67, s. 490). Əksər kulturoloji mənbələrin təsdiqlədiyinə görə “sivili- zasiya ” termini şəhər sakini olan vətəndaşa aid edilən latınca “sivilis” sözündən yaranmışdır ki, mənası tədricən genişlən- miş, etimologiyası və başlanğıcda işlədilən mənası sonralar başqa məzmun kəsb etmişdir. “Sivilizasiya” anlayışı termin kimi XVIII əsrdə “mədəniyyət” anlayışı ilə sıx əlaqədə meydana gəlmişdir. O zaman Fransız maarifçiləri ağıla və ədalətə əsaslanan cəmiyyəti sivil hesab edirdilər. XIX əsrdə bu söz daha çox Qərbi Avropa xalqlarının yüksək mədəniy- yətini ifadə etmək, hətta kapitalizmi xarakterizə etmək üçün işlədilirdi. Mədəniyyət və sivilizasiyanın müxtəlif anlayışları əvvəlcə Almaniyada yaranmışdı. Kant sivilizasiya deyəndə – cəmiyyət və şəxsiyyət həyatının xarici tərəfini, mədəniyyət deyəndə isə – onların mənəvi mahiyyətini və yaxud mənəvi potensialını nəzərdə tuturdu. Alman fəlsəfəsi sonralar da bu fərqi xüsusi göstərirdi. İngiltərədə isə bu iki termin eyni mənada işlədilmişdi. Sonralar da – XIX və XX əsrlərdə ingilis dilli əsərlərdə mədəniyyət və sivilizasiya çox hallarda sinonim kimi verilirdi (67 , s. 490). Azərbaycan kulturoloji fikrində də bu anlayışlar həm eyni (sinonim) və həm də fərqli mənalarda işlədilmişdir. Tarixən mədəniyyət tarixçiləri içərisində sivilizasiyanı maddi mədəniyyətin sinonimi hesab edənlər də olmuşdur, mədəniyyət və sivilizasiyanın bir-birinə zidd olması haqqın- da fikirlər söyləyənlər də. Belə fikrin ilk təmsilçilərindən biri 25 alman sosioloqu Ferdinand Tonnis (1855- 1936) olmuşdur. Onun fikrinə görə, industrial cəmiyyət ailə-tayfa əlaqələrinə, mənəvi yaxınlığa, qarşılıqlı qayğıya əsaslanan insanların ənənəvi münasibətlərini dağıdır, onları fayda prinsipinə əsaslanan utilitar münasibətlərlə əvəz edir (67, 491). Buna oxşar mövqelərdən biri də O.Şpenqlerin görüşüdür. O, mədə- niyy əti üzvü, yaradıcı mənəvi hadisə hesab edərək, onu utili- tar, texnoloji, maddi hadisə olan sivilizasiyaya qarşı qoyurdu. “Bu mənada Qərbin çöküşü mədəniyyət məsələsindən başqa bir şeyi ifadə etməz. Qarşımızda tarixin təməl məsələlərindən biri durur. Bir kültürün orqanik- məntiqi sıralanması, tamam- lanması və sonu olaraq sayıldığında mədəniyyət nədir? Hər kültür öz mədəniyyətinə sahibdir. Mədəniyyət kültürün qarşısıalınmaz qədəridir. Mədəniyyətlər inkişaf etmiş bir insanlıq türünün vara biləcəyi ən dış və süni durumlardır. Dəyişdirilməz bir nəticədir mədəniyyət” (132, s. 45). Mədəniyyət problemlərini elmi-fəlsəfi aspektlərdən də- yərləndirən və kulturoloji irsin tədqiqi əhəmiyyətinə xüsusi diqqət yetirən Səlahəddin Xəlilov elm və mədəniyyət ara- sında münasibətin də bu günədək yetərincə tədqiq olun- mamısı məsələsinə toxunur və bunun səbəbini problemə mü- nasibətin çox vaxt qeyri-elmi müddəalarla ifadə olunmasında görür. Onun fikrincə, tədqiqatçıların bir qismi elmi bütöv- lükdə mədəniyyətə daxil etmək, onun komponentlərindən biri kimi öyrənmək mövqeyindən çıxış edirlər ki, bu da mə- sələnin mahiyyətini düzgün anlamamaqdan irəli gəlir. Məsə- lən, kulturologiya üzrə Rusiyada buraxılan ensiklopedik lüğətdə elmin tərifi belə verilir: “Elm – təbiət, cəmiyyət və insan haq qında biliklər sisteminin yaradılması üzrə ixtisas- laşmış fəaliyyətlə bağlı olan mədəniyyət sahəsidir.” Bu tərifdən belə çıxır ki, elm nə biliklər sistemi, nə də onları əldə etmək üçün fəaliyyət sahəsi olmayıb, sadəcə bu 26 fəaliyyətlə bağlı olan mədəniyyət sahəsidir. Yəni elmi onun elm şünaslıqda qəbul olunmuş anlayışından fərqli olaraq, elmin mahiy yəti ilə bağlı bütün əsas amillər xaricində “izah etmək” təşəbbüsü göstərilir. Halbuki Rusiyanın filosof alimləri bir qədər başqa fikirdədirlər. Yeni fəlsəfə ensiklope- diya sında akademik V.S.Styopinin elmə verdiyi tərifdə onun ma hiyyəti kimi məhz yeni elmi biliklərin əldə edilməsinə yönəldilmiş idraki fəaliyyətin özü götürülür. Kulturoloqların tərifindəki “bununla bağlı mədəniyyət hadisəsi” ifadəsi isə heç nəyi izah etmir (38, s. 115). S.Xəlilov Novosibirskdə buraxılmış “Elm və onun mədəniyyətdə yeri” adlı kollektiv monoqrafi ya müəlliflərinin elmi ancaq mədəniyyət çərçi- vəsində, onun bir komponenti kimi təqdim etməyə çalışma- ları faktına da tənqidi yanaşır. O, A.N.Koçerginin elmi də din və əxlaq kimi mədəniyyət hadisəsi hesab etməsinə, N.N.Sem yonovun elmdən bir mədəniyyət hadisəsi kimi bəhs etməsinə və elmi müasir dövrdə mədəniyyətin aparıcı kom- pon enti kimi dəyərləndirməsinə, eləcə də, V.P.Tışenkonun elmi mədəniyyətin mərkəzi elementi hesab etməsinə tənqidi münasibətini açıqlayaraq (38, s. 116) belə qənaətə gəlir ki, bütün bu yanaşmalar elm, mədəniyyət və sivilizasiya anla- yışlarının müəlliflər tərəfindən düzgün anlaşılmadığını göstərir. “Yəni elm olsa-olsa sivilizasiyanın mərkəzi ünsürü və aparıcı qüvvəsi sayıla bilər. Mədəniyyət isə insan həya- tının və onun bütün əməli fəaliyyət sahələrinin vacib tərəfi olaraq qaza nılmış vərdişlər, avtomatlaşmış (yəni qeyri-şüuri struk tur səviyyəsində yerləşərək simasızlaşmış) və ya ictimai şüur səviyyəsində oturuşmuş biliklər kompleksini ehtiva edir. Onun elmlə ümumi cəhəti olsa-olsa bu dərəcədədir. Elmi yaradıcılıq prosesi, elmin metodları və formaları, elmin Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|