MühaziRƏ 1 Mülkü müdafiənin əsasları, qüvvə və vasitələri

MÜHAZİRƏ 2
Fövqəladə hallar və onların xarakteristikası.
Təbii xarakterli FH.
FH – qəzalar, texnogen, təbii və ya digər fəlakətlər, habelə müasir qırgın vasitələri işlədilməsi nəticəsində müəyyən ərazidə insan tələfatına, xeyli maddi itkilərə, ətraf mühitə zərər dəyməsinə səbəb olan, yaxud ola biləcək və əhalinin normal həyat fəaliyyətini pozan hadisələrdir
FH qiymətlənirilməsinə eyni cür yanaşmaq və onlara qarşı tədbirlər görmək məqsədilə FH tiplərinə, növlərinə, miqyasına, nəticələrinin ağırlığına və s. əlamətlərinə görə təsnif edilir.
Əgər ehtimal olunan bütün FH küll halında götürsək , onda onları ilk növbədə münaqişəli və münaqişəsiz hadisələrə ayirmaq olar.
Münaqişəli hadisələrə - toqquşmalar, ekstremist siyasi mübarizə, sosial partlayışlar, milli və dini münaqişələr, terrorizm, tuğyan edən cinayətkarlıq və s bu kimi hadisələri aid edilir.
Münaqişəsiz FH – 3 əsas əlamətinə görə səciyyələnir:
- yaranma mühitinə görə  fövqəladə halın əmələgəlmə xü­su­siyyətlərini təyin edir;
- inzibati mənsubiyyətinə görə  xalq təsərrüfatının hər hansı bir sahəsində baş verən fövqəladə hal;
- ehtimal olunan fəsadların miqyasına görə  burada əsas əhə­miyyət daşıyan hadisələrin miqyası, dəymiş ziyan və nə­ti­cə­lərin ləğv edilməsinə cəlb olunan qüvvə və vasitələrin miqdarıdır.
Münaqişəsiz FH yaranma mühitinə görə FH təbii, texnogen və ekoloji olur (sxemə bax ).
Təsir daiRƏDinə görə (miqyasına) və nəticələrinin ağırlığına görə

• 
  lokal (qismi) – hadisələr iş yerindən, iş sahəsindən, mənzildən kənara yayılmır,
  
• 
  obyekt miqyaslı – sənaye obyektində, bina və ya qurğu hüdudlarında məhdudlaşır,
  
• 
  yerli – hadisələr ancaq yaşayış məntəqəsinin, yalnız bir şəhərin və ya kənd təsərrüfatı müəssisəsinin ərazisində özünü göstərir,
  
• 
  regional FH – bir neçə sənaye və ya kənd təsərrüfatı rayonlarını, bütövlükdə şəhəri və onun ətrafını əhatə edir,
  
• 
  milli – respublikanın xeyli ərazisini əhatə edən, lakin dövlətin inzibati sərhədlərindən kənara çıxmayan hadisələrdir
  
• 
  qlobal xarakterli FH – bir ölkənin ərazisində məhdudlaşmır və qonşu dövlətlərin də ərazisinə yayılır.
  

Təsir dairəsindən əlavə FH baş verən insan tələfatının miqdarına, zədələnmiş (yəni koçürülməyə ehtiyacı olan) əhalinin sayına, habelə dəymiş zərərin miqyasına görə də təsnif edilir.
FH onların yaranmasına səbəb olmuş konkret proses və hadisələrin xarakterinə görə təsnif edilməsi vacib əhəmiyyətə malikdir. Bu ümumiləşdirilmiş əlamət üzrə FH-lar: texnogen, təbii, ekoloji və sosial-siyasi mənşəli hadisələr kimi təsnif edilir. Azərbaycan respublikası ərazisində bütün bu 4 növ FH baş verə bilər.
FH zamanı ilk növbədə ümumi itkilər və ziyan müəyyən edilir ki, bu da dərhal müvafiq tədbir görmək və zərər çəkmiş rayona kənardan yardım göstərmək barədə qərar qəbul etmək üçün vacibdir.
Müxtəlif ağırlıq kateqoriyasına (dərəcəsinə) aid FH müxtəlif cür sosial-psixoloji əks-səda doğurur.
Birinci dərəcəli –ağır FH demək olar ki, xüsusi narahatlıq doğurmur, onlardan bəziləri, məsələn, iri şəhərlərin küçələrindən axan qısa müddətli leysan suları hətta maraqlı bir epizod kimi qəbul edilir.
İkinci dərəcəli –xüsusən ağır FH əhalinin əksəriyyətində bəd hadisə hesab edilməklə narahatlıq, əsəbilik və s. kimi pis əhval ruhiyyə yaradır.
Üçüncü dərəcəli-katastrofik FH isə sözün əsl mənasında fəlakətdir; belə hadisələr sosial psixoloji vəziyyəti xeyli dərəcədə dəyişən köçkünlər axını yarada bilər.
Dördüncü dərəcəli-böhranlı FH ümumi ümidsizlik yaradır və həyat dəyərləri haqqında təsəvvürlərin prinsipal surətdə dəyişməsinə, sosial çaxnaşmalara səbəb ola bilər.
Beşinci dərəcəli-əvəzolunmaz itkili FH-salamat qalmış insanların (köşkünlərin) yadında onların həyatını pozmuş hadisə olaraq həmişə qalır.
Sosial zərəri, adətən, FH ocağında həlak olanların, yaralıların və zərər çəkənlərin (ev-eşiyini itirənlərin və başqalarının) sayı ilə ölçürlər. İnsanların həlak olması və şikəst olması (iş qabiliyyətini itirməsi) nəticəsində yaranan itkiləri pul formasında müxtəlif üsullarla qiymətləndirmək mümkündür: əlil olmuş şəxsin təminatının dəyəri ilə; işçinin itirilməsi nəticəsində gəlirin azalması ilə; peşə üzrə risk üçün görülən lazımi tədbirlərin dəyərinə görə və s.
Əlverişsiz və təhlükəli hadisələrin dolayı sosial zərərini müəyyən edərkən bu zərərin etnik-mədəni zərər və psixoloji zərər olmaqla iki tərkib hissəsini də nəzərə almaq lazımdır. Etnik-mədəni zərər yalnız sadəcə insanların məhv olmasından ibarət deyil, bu həm də etnosun (müəyyən bir xalqın) məhv olmasıdır.
Təbii fəlakət sosial-psixoloji vəziyyət kəskinləşən dövrdə baş verdikdə, bərpa olunma zəyifləyir, uzun sürür, fövqəladə hadisə mürəkkəb xarakter kəsb edir və onun nəticələrinin ağırlıq dərəcəsi artır. Müasir dövrdəki belə hallara misal olaraq Cernobıl radioaktiv çirklənmə zonasının, 1980-ci illərin güclü quraqlıqları nəticəsində Şimali Afrikada geniş ərazilərin bərbad olmasını və boşalmasını göstərmək mümkündür.
Təbii fəlakətlər zamanı baş verən itkilər barədə dərc olunan məlumatlar yalnız birbaşa itkiləri xarakterizə edir. Dolayı iqtisadi itkilər isə birbaşa itkilərə nisbətən: yüngül və ərzaq sənaye sahəsinin xırda müəssisələri dağılarkən 30-50%; komunikasiyalar dağılarkən 103-104%, energetika müəssisələri dağılarkən isə 105% təşkil edir. İnzibati rayon və ya vilayət miqyaslı fəlakətə məruz qaldıqda orada dolayı itkilər birbaşa itkilərdən 3-4 dəfə artıq ola bilər. Cernobıl fəlakətinin vurduğu dolayı zərər birbaşa zərərdən 20-25 dəfə artıqdır. Əsas əlamətlərinə görə FH təsnifatı aşağıdakı cəsvəldə verilmişdir.

Təsir daiRƏDinə görə		Həlak olanların sayına görə		Zərərçəkən əhalinin sayına görə			Zərərin qiymətinə görə
FH növləri	Əhatə etdiyi ərazi	FH-in dərəcəsi	Həlak olanların sayı (nəfər)		Təhlükə potensialının kımiyyıtinə görə FH-in xarakteri	Təhlükə altında olan adamların sayı (min nəfər)		Zərərin həcminə görə FH-ın xarakteri	1985-ci ilin qiymətləri üzrə dəymiş zərərin həcmi (mln man)
Lokal (qismi FH)	Iş yerinin, mənzilin hüdudları daxilində	Yüngül (əhəmiyyətsiz)	Tələfat olmur		əhəmiyyətsiz dərəcədə	0.1-ə qədər		əhəmiyyətsiz	0.1-ə dək
Obyekt səciyyəli	Sənaye obyektlarinin, qurğunun hüdudları daxilində	Orta agırlıqlı	10-a qədər		Orta dərərcəli təhlükəli	0.1-dən 1.0-ə qədər		Orta dərəcədə	0.1-dən 1.0-ə qədər
		ağır	10-dan 100-ə qədər		Təhlükəli	1.0-dən 10.0-a qədər		böyük	1.0-dən 500.0-ə dək
Yerli FH	Yaşayış məntəqəsi, ayrıca bir şəhər, k/t obyekti hüdudları daxilində	Çox ağır	100.0-dən 1000.0-ə dək		Çox ağır	10.0-dan 125.2-ə qədər		Çox böyük	500.0-dən 10000.0-dək
Regional FH	Şəhər, şəhərətrafı ərazi, bir neçə sınaye və k/t rayonu hüdudları daxilində	katastrofik	1000.0-dən 25000.0-dək		Milli fəlakət	125.0-dən 500.0-ə qədər		Böhran qabağı xarakterli	10000.0-dən 100000.0-dək
Milli FH	Respublika ərazisinin xeyli hissəsində	böhranlı	25000.0-dən 1000000-a qədər		Milli müsibət	500-dən 20000-ə qədər		böhranlı	100000.0-dən 1000000-a dək
Global FH	Qonşu ölkələrin ərazisində yayılan	əvəz olunmaz	1000000-dan artıq		Sivilizasiya üçün təhlükə	20000.0-dən artıq		Bərpa olunmaz	1000000.0-dan artıq