MüNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat
Yüklə 2,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 2. LandĢaft tipləri üzrə ekocoğrafi vəziyyətin statistik göstəriciləri
- “DĠVANÜ- LÜĞAT-ĠT-TÜRK”Ə MÜASĠR AZƏRBAYCAN TÜRKCƏSĠ BAXIMINDAN BĠR YANAġMA ĠSMAYIL ƏLĠYEV
Tezislər 83 kafi 172 35 60-75 Qur u ç öl sabit 54 2 99-100 yaxĢi 2640 90 75-99 kafi 113 4 60-75 kritik 103 4 0-65 Ar id meĢə və koluq Sabit 45 15 99-100 yaxĢı 262 85 75-99 Düz ə n meĢə lər i yaxĢı 726 100 75-99 Cədvəl 2. LandĢaft tipləri üzrə ekocoğrafi vəziyyətin statistik göstəriciləri Ümumilikdə tədqiqat ərazisini ekocoğrafi qiymətləndirmək üçün antropogen modifikasiyaların ekocoğrafi qiymətini toplayaraq sayına bölmüĢük və orta bal almıĢıq. Dağ yarımsəhra landĢaft tipində kmpleks ekocoğrafi qiymət 96 bal, quru çöl landĢaft tipində 82 bal, arid meĢə və kolluq landĢaft tipində 92 bal, düzən meĢələrində 88 bala bərabərdir. LandĢaf tipləri üzrə müqayisə etsək dağ yarımsəhra landĢaft tipində ekocoğrafi vəziyyət daha sabitdir. Bunun əsas səbəbi quraq iqlim, yüksək temperatur, az yağıntı və s-dir. Təbii Ģəraiti daha əlveriĢli olan quru çöl landĢaft tipi və arid meĢə və kolluqlarda ekocoğrafi vəziyyət daha həssasdır. Bunun səbəbi quru çöl landĢaft tipində təbii qıĢ otlaqlarının mövcudluğu və arid meĢə və kolluqlarda kifayət qə dər yağıntı və rütubət, həmçinin relyef Ģəraitinin əlveriĢli olmasıdır. Açar sözlər: Ekocoğrafi vəziyyət, landĢaft tipləri, Acınohur öndağlığı NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLĠKASI ƏRAZĠSĠNDƏ ANTROPOGEN FƏALĠYYƏT NƏTĠCƏSĠNDƏ TƏBĠĠ LANDġAFTLARIN DEQRADASĠYASI ġƏFƏQ ƏLĠYEVA Naxçıvan Dövlət Universiteti eliyevas@mail.ru Cəmiyyətin sürətli inkiĢafı, elmi texniki tərəqqinin sürətli inkiĢafı insan amilinin tələbatının yüksəlməsinə səbəb olur. Bu tələbatın ödənilməsi üçün insanın təbiətə təsiri sürətlənir. Nəticədə təbii landĢaftlar antropogenləĢir, öz təbii halını itirərək insan amilinin yaratdığı landĢafta çevrilir və təbii landĢaftlar deqradasiyaya uğrayır. Mütəfəkkirlər insanın təbiətə təsirini 3 dövrə ayırırlar: 1.Neolit inqilabı. Bu dövr insanın təbiətə təsirinin birinci mərhələsi olub bərpaedici qüvvələr dağıdıcı qüvvələrdən daha güclüdür; 2.Sənaye inqilabı dövrü. Artıq bu dövrdə dağıdıcı qüvvələrin rolu yüksəlir, ancaq bərpaedici qüvvələri hələlik ötə bilmirlər; 3.Elmi-texniki inqilab dövrü (ETĠ). Artıq dağıdıcı qüvvəlrin rolu yüksəlir, ―ölü zonalar yaranır‖, ―təbiət-insan‖ məfhumu ―insan-təbiət‖ Beynəlxalq İpək Yolu 84 məfhumu ilə əvəz olunur. Artıq insanlar təbiətdə gedən proseslərin proqnpzunu verə bilirlər və təbiətin mühafizə olunması məsələləri araĢdırılır və elmin yeni- yeni sahələri meydana gəlir ki, belə sahələrdən biri də ―LandĢaftĢünaslıq‖dır. Qeyd etmək lazımdır ki, cəmiyyətin inkiĢafı üçün daim təbii landĢaftlar antropogen təsirə məruz qalacaqdır. Bunun qarĢısının alınması qeyri mümkündür. Ancaq bütün təsərrüfat iĢləri elə qurulmalıdır ki, tarazlıq pozulmasın və bu dəyiĢilmə heç bir fəlakətli hal yaratmasın. Açar sözlər: təbii landĢaft, deqradasiya, Neolit inqilabı, Elmi-texniki inqilab Tezislər 85 MƏDƏNĠYYƏT VƏ TƏHSĠL “DĠVANÜ- LÜĞAT-ĠT-TÜRK”Ə MÜASĠR AZƏRBAYCAN TÜRKCƏSĠ BAXIMINDAN BĠR YANAġMA ĠSMAYIL ƏLĠYEV ―Naxçıvan‖ Universiteti i.aliyev@nu.edu.az Ġlk Türk ensiklopediyası kimi qiymətləndirilən ―Divanü-lüğat-it-Türk‖ əsəri üzərindəki bu araĢdırmada münasibət bildirməyə çalıĢdığımız məsələlər bunlardır: 1. Orta əsr ümumtürk ədəbiyyatının dörd böyük əsərindən biri olan ―Divanü-lüğat-it-Türk‖ yazıldığı dövrün bütün türkdilli xalqlarının söz varlığını özündə birləĢdirir. Bəsim Atalayın tərcüməsində əsərdə ümumilikdə 8.783, Ramiz RövĢənin tərcüməsində isə 9.300-ə yaxın söz iĢlədildiyi göstərilmiĢdir. Bütün bu sözləri ―Divan‖ın müasir oxucu üçün ən yararlı hesab etdiyimiz Seçkin Ərdi və Sərab Tuğba Yurtsevər tərcüməsindən tamamilə incələyərək müasir Azərbaycan dilində iĢlənənləri seçib ayırdıq. Güman edirik ki, bu yanaĢma dil tarixi ilə məĢğul olan tədqiqatçılar üçün faydalı ola bilər. 2. Mahmud KaĢğari ―Divanü-lüğat-it-Türk‖ə türk dillərində istifadədən çıxmıĢ arxaik sözləri, habelə xalq arasında fəal Ģəkildə iĢlədilən, lakin baĢqa dillərdən keçən alınma kəlimələri daxil etməmiĢdir. Lakin dilin inkiĢafı ilə bağlı həmin sözlərdən də bir çoxu zaman keçdikcə arxaikləĢir, istifadədən çıxır. Həmin sözlərin araĢdırılaraq müasir leksik mənalarının izahına çalıĢılmıĢdır. 3. Əsərdəki müasir Azərbaycan türkcəsində də iĢlənilən sözlərin fonetik xüsusiyyətlərinin araĢdırılması göstərdi ki, yazıldığı dövrdə (və yəqin ki, ondan daha da əvvəllərdə) iĢlədilən türk sözlərinin səslənməsi müasir Azərbaycan dilinə müasir Türkiyə türkcəsindən daha yaxındır. Fikrimizcə, bu məsələnin araĢdırılması da dilin inkiĢaf tarixini izləmək üçün əhəmiyyətli fakt ola bilər. 4. ―Divan‖da verilmiĢ, orta əsrlərin ən dəqiq xəritələrindən biri olan dünya xəritəsində Azərbaycan ərazisi də göstərilmiĢdir. Əsərdən aydın olur ki, müəllif 20 il ərzində bütün Türk diyarını gəzmiĢdir. Yəqin ki, əsərə daxil etdiyi sözləri də bilavasitə gəzdiyi yerlərdən toplamıĢdır. Bu halda Mahmud KaĢğarlının Naxçıvandan da topladığı sözlər olubmu? Bu sual bir qədər qeyri-ciddi görünsə də, ―Divan‖da elə sözlər var ki, indi də Naxçıvanda iĢlədilir. Məsələn: M.K. mayıĢdı (yamĢadı). Er yerke mayışdı: Adam uyuşukluğu nedeniyle yere yapışdı. N.l. ―mayıĢdandı‖ – yerə oturdu, yerə yapıĢdı, canı-dildən əyləĢdi, özünü yerə basdı. ―MayıĢdanma, görək!‖ – özünü yerə basıb oturma! yaxud M.K. qanığ. Neşe, sevinc Yüklə 2,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|