N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

56 
 
2.5.1  Xolinfosfatidlər.  Xolinfosfatidlər  həm  bitki,  həm  də 
heyvan  toxumalarında  rast  gəlmək  olur.  Bunlar  beyin  toxuması-
nın  və  periferik  sinirlərin  tərkibinə  daxildir.  Qanda  və  digər 
toxumalarda da xolinfosfatidlərə rast gəlinir.  
Xolinfosfatidlərin nümayəndəsi  lesitinlərdir. Bunlara  fosfati-
dilxolin də deyilir. Lesitinlər bir molekul qliserindən, iki molekul 
(biri  doymuş,  digəri  doymamış)  yağ  turşusundan,  bir  molekul 
fosfat  turşusundan  və  bir  molekul  da xolindən  əmələ  gəlir.  Odur 
ki, hidroliz olunduqda göstərilən maddələrə ayrılır: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Lesitinlər  xolinfosfatın  qliserinin  hansı  karbon  atomunun 
yanında olmasından asılı olaraq α- və β- formada təsadüf edilir. α-
lesitində  fosfat  turşusunun  və  xolinin  qalığı  qliserinin  α-karbonu, 
β-lesitində isə β-karbonu ilə birləşirlər. 
 
 
 
 
 
 
 
α
 CH
2
OCOR
1
 
   │ 
β
 CHOCOR
2
 
   │         O                            OH  CH
3 
   │         ║                             
α
 CH
2
O─P─O─CH
2
─CH
2
─N─CH
3
  
               │                            │    
               OH                         CH
3 
α-Lesitin 
α
 CH
2
OCOR
1
 
   │        O                           OH  CH
3 
   │        ║                             
β
 CHO─P─O─CH
2
─CH
2
─N ─ CH
3
  
   │          │                                
   │          OH                             CH
3 
α
 CH
2
OCOR
2
 
 
    β-Lesitin 

---

57 
 
Lesitinlər ən çox yumurtanın sarısında və soyada olur. Bun-
lar  etil  spirtində  yaxşı  həll  olur,  havada  tündləşir,  buna  səbəb 
tərkibində olan yağ turşularının oksidləşməsidir.  
Lesitin maolekulundakı doymamış yağ turşusu hidroliz edil-
dikdə lizolesitin adlanan yüksək hemolitik təsirə malik olan mad-
dələr əmələ gəlir. İlan zəhərinin tərkibində göstərilən prosesi kata-
liz  edən  spesifik  fermentlər  vardır.  İlan  sancmış  adamın  qanında 
eritrosidlərin  hemolizə  uğraması  həmin  fermentin  fəaliyyəti  nəti-
cəsində hemolitik  təsirə  malik  lizolesitinin miqdarının artması ilə 
izah olunur.  
2.5.2  Kolaminfosfatidlər  (kefalinlər).  Kolaminfosfatidlərə 
kefalin adı verilməsi onun ilk dəfə olaraq baş beyində aşkar olun-
ması  ilə  əlaqədardır.  Onlara  həmçinin  qaraciyərdə,  böyrəkdə, 
yumurta  sarısında  və  paxlalı  bitkilərin  meyvəsində  rast  gəlmək 
olur.  
Kolaminfosfatidlərdə  xolinin  əvəzinə  etanolamin  (və  ya 
kolamın) NH
2
─CH
2
─CH
2
─OH olur.  
Kolaminfosfatidlərin  nümayəndələri  kefalinlərdir.  Bunlara 
fosfatidiletanolaminlər də deyilir. Kefalinlərin tərkibində bir mole
-
  
kul  qliserinin,  iki  molekul  yağ  turşusunun,  bir  molekul  fosfat 
turşusunun və bir molekul da kolaminin qalığı vardır.  
Kefalinlər də iki: α- və β- formada olur.  
 
 
 
 
 
 
 
 
   CH
2
OCOR
1                      
             CH
2
OCOR
1
 
   │                                                       O 
β
 CHOCOR
2
                                       ║ 
   │         O                             
β
 CHO─P─O─CH
2
─CH
2
─NH
2 
   │         ║                                           │ 
α 
CH
2
O─P─O─CH
2
─NH
2
                  OH 
               │                                CH
2
OCOR
2 
               OH 
        α-Kefalin                                     β-Kefalin 

---

58 
 
Kefalinlər ağ rəngli bərk maddələrdir, xloroformda, benzol-
da, petrol  efirində, həm  də  lesitinlərdən fərqli  olaraq  asetonda və 
etil spirtində həll olur.  
2.5.3  Serinfosfatidlər  də  yuxarıdakı  fosfatidlərə  bənzəyir. 
Lakin  onlardan  tərkibində  azotlu  maddə  aminturşu  serinin 
(CH
2
OHCHNH
2
COOH)  olması  ilə  fərqlənir.  Serinfosfatidlərin 
kimyəvi tərkibi aşağıdakı kimidir: 
 
 
  
 
Serinfosfatidlərin (və ya fosfatidilserin) tərkibində bir mole-
kul  qliserinin,  fosfat  turşusu,  serin  aminturşusunun  qalığı  və  iki 
molekul yağ turşusu olur.  
Serinfosfatidlərdə  sərbəst  karboksil  qrupu  olduğundan  turş 
xassəyə  malikdir.  Təbiətdə  tapılmış  serinfosfatidlərin  tərkibində 
qliserin qalığında olan birinci karbon atomuna stearin, ikinci kar-
bon atomuna isə olein turşusu qalığı birləşmiş halda rast gəlinir. 
Lesitinlər, kefalinlər və serinfosfatidlər mübadilə prosesində 
bir-birinə  çevrilə  bilirlər.  Serin  karboksizləşərək  kolaminə,  kola-
min isə metilləşərək xolinə çevrilirlər. Bu da onlar arasında gene-
tik əlaqənin olmasına sübutdur. Serinfosfatidlər heyvanlarda bitki-
lərə nisbətən çoxdur. Son zamanlar müəyyən edilmişdir ki, fosfa-
tidilserin rodopsinlə  birləşərək onun hidrofob  əhatəsinə  şərait  ya-
radır, membranda müəyyən vəziyyət almasını təmin edir.  
CH
2
OCOR
1
 
│ 
CHOCOR
2
 
│         OH                NH
2 
│         │                   │ 
CH
2
O─P─O─CH
2
─CH─COOH 
            ║ 
            O 
Fosfatidilqliserin 
 
 

---