N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

63 
 
sulfat  turşusunun  qalığı  da  vardır.  Onların  quruluşu  aşağıdakı 
kimidir:  
 
 
 
İnsan dalağında molekulunda qalaktozanın  əvəzinə qlükoza 
daxil olan serebrozidlər tapılmışdır.  
Qanqliozidlər-hidroliz olunduqda alifatik turşu, sfinqozin d-
qlükoza  və  aminşəkər  törəmələri  əmələ  gətirən  qlükolipidlərdir. 
Onların molekul kütləsi (3000-ə yaxındır) çoxdur. Qanqliozidlərin 
molekulunda  olan  aminşəkərlərə-N-asetilqlükozaminə  və  N-asetil 
neyramin  (sial)  turşusuna  görə  serebrozidlərdən  fərqlənir.  Bu 
turşular orqanizmdə qlükozamindən sintez olunur.  
 
   
 Qanqliozidlərdə  serebrozidlərdən fərqli  olaraq molekulunda 
qalaktozanın əvəzinə mürəkkəb oliqosaxarid olur. Qanqliozidlər 
  COOH                                                            COOH 
  
│                                                                                   │ 
HC─NH─CO─CH
3
                                         C═O 
  
│                                                                                   │
 
(CHOH)
3
                                  H
3
C─C─HN─CH 
 
│                                                                   ║              │
 
 CH
2
OH                                             O          (CHOH)
3 
 │                                                                     │    
 CH
2
OH                                                           CH
2
OH 
 
N-asetil qlükozamin                   N-asetil neyramin turşusu 
                                                           (sial turşusu) 
            NH─CO─R 
                  │ 
─CH
2
─CH─CHOH─CH═CH─(CH
2
)
12
─CH
3
 
            
 
               
O  O 
H 
H 
OH 
OH 
OH      
CH
2
─O─SO
3
H 

---

64 
 
beynin  boz  maddəsində,  həmçinin  hüceyrə  membranında  mito-
xondriyada və nüvəsində onlara rast gəlinir.  
 
 
Mövzuya aid suallar 
1.
 
Lipidlərin əsas fizioloji funksyalarını izah edin. 
2.
 
Turşu və sabunlaşma ədədi və onların əlaqəsi nə cürdür? 
3.
 
Mumlar  və  steridlərin  kimyəvi  tərkibi  haqqında  məlumat 
verin. 
4.
 
Xolinfosfatidlərin  və  kolaminfosfatidlərin  bioloji  rolunu 
aydınlaşdırmalı. 
5.
 
İnozitfosfatidlər və asetalfosfatidlərin orqanizmdə yayılması 
və bioloji rolu haqqında məlumat verin. 
6.
 
Qlikolipidlərin quruluşu, bioloji rolunu aydınlaşdırın. 
7.
 
Mumların tərkibini hansı turşular təşkil edir? 
8.
 
Lesitinlərin təbiətdə yayılmasını misallarla izah edin.          
9.
 
Lipidlər nə üçün turş xassəyə malikdirlər? 
10.
 
Lipidlər əsas hansı funksyaları yerinə yetirir? 
11.
 
Bitki və heyvani  yağların tərkibini əsas hansı turşular təşkil 
edir? 
 
 
 

---

65 
 
III FƏSİL 
 
3.  Zülalllar 
 
3.1    Zülalların  tərkibi  və  funksiyaları.  Zülallar  bütün 
canlıların  orqanizmlərinin  əsasını təşkil edən, hidroliz məhsulları  
α  aminturşuları  olan  yüksəkmolekullu  azottərkibli  təbii  polimer-
lərdir.  
Zülalların ümumi formulunu aşağıdakı kimi təsəvvür etmək 
olar. 
 
H
2
N─CH─C─ ─NH─CH─C─ ─NH─CH─COOH 
                          
│        ║                   │       ║                   │ 
                      R      O                R     O    n         R 
Zülalların tərkibində elementlərin miqdarı müxtəlifdir. 
Karbon ......50-55%               Oksigen ......21-24% 
Hidrogen .....6,5-7,3%           Kükürd .......0-3,4% 
Azot ............15-18%              Kül ............0-0,5% 
İnkişafda olan canlı hüceyrənin quru maddəsinin 55-85%-ni 
zülal  təşkil  edir.  Ən  sadə  bakteriyaların  hüceyrələrində  2000-ə 
qədər müxtəlif zülallar müəyyən edilmişdir. 
Bitkilərdə ən çox paxlalıların toxumlarında (23-40%),  yağlı 
bitkilərdə  isə  (16-20%)  zülal  olur.  İnsan  və  heyvanlarda  zülal  ən 
çox dalaqda, əzələlərdə, ağciyərdə, böyrəklərdə və qeyri üzvlərdə 
olur. Bunlarda zülal quru maddənin 72-84%-ni təşkil edir.  
Zülallar  canlı  materiyanın  yaranmasının  və  inkişafının 
əvəzedilməz komponentidir.  
Bu  funksyalardan  başqa  zülallar  hüceyrələrin  və  qanın 
osmotik  təzyiqinin  və  pH-ın  tənzimində  iştirak  edir.  Zülallar  bir-
birindən tərkibinə və quruluşuna görə fərqlənirlər.  

---

66 
 
3.2  Zülalların  ayrılması  və  təmizlənməsi  üsulları.  Zülal-
ların fiziki, kimyəvi xassələrini və fizioloji rolunu öyrənmək üçün 
onları  bioloji  materialdan  təmiz  halda  ayırmaq  lazımdır.  İlk  dəfə 
1728-ci  ildə  U.  Bekkari  buğda unundan zülali  maddəni  ayırmağa 
müvəffəq  olmuşdur.  Zülalları  ayırmaq  və  təmizləmək  üçün  elə 
üsullar  seçmək  lazımdır  ki,  onların  kimyəvi  təbiətində  və  bioloji 
funksyalarında heç bir dəyşiriklik getməsin. Bu məqsədlə denatu-
rasiya prosesinin qarşısını almaq üçün əməliyyatlar aşağı tempera-
turda (+5
0
C-dən aşağı) aparılmalıdır.  
Əvvəlcə toxuma (əzələ, qaraciyər, böyrək, bitki və s.) nazik 
kiçik hissələrə bölünür, müasir homogenizator vasitəsilə homogen 
məhlul (ekstrakt) hazırlanır. Bu məqsədlə neytral duz məhlulu (8-
10%-li  ammonium  sulfat,  natrium  xlorid,  natrium  sulfat)  və  ya 
spirt (70%-li metanol, etanol məhlulu) götürülür və zülal çökdürü-
lür. Çökdürmə əməliyyatı -5, -10
0
C temperaturda aparılır.   
Ayrılmış  zülalları  təmizləmək  müxtəlif  adsorbentlərdən 
istifadə  etməklə  iondəyişmə,  adsorbsiya  və  afin  xromotoqrafiya 
üsullarından istifadə etməklə aparılır.  
Duzlarla çökdürmə qüsurludur. Beləki, hər bir zülalın müx-
təlif  duzlara  qarşı  münasibəti  fərqlidir.  Belə  çökdürmədə  zülallar 
denaturasiyaya uğrayırlar.  
Elektroforez  üsulu  ilə  zülalların  ayrılması  daha  effektlidir. 
Elektroforez  kolloid  hissəciklərin,  o  cümlədən  zülalların  elektrik 
sahəsində anoda və katoda doğru hərəkətinə deyilir. Zülal moleku-
lunun  böyüklüyündən,  yüklərin  işarəsindən  və  elektrik  yükünün 
miqdarından  asılı  olaraq  onların  elektrodlara  hərəkər  sürəti  də 
fərqli  olur.  Elektroforez  yaş  filtr  kağızı  üzərində  bərk  mühitdə 
(nişasta,  aqar-aqar,  poliakrilamid  və  s.)  tənzimlənmiş  cərəyan 
şiddətində  və  müəyyən  pH-a  malik  olan  bufer  məhlul  mühitində 
aparılır. Bu cür ayrılmış zülallar turş (6n HCI),  əsasi (2n NaOH) 

---