Наиля сямядова
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
l ə məişəti-təhsil etməkdə idi. Fəqət Allah tərəfindən əta olun- muş parlaq tapıntını nisyan torpağında dəfn etməyib gündüzlər qabardığı əlləri ilə gecələr şeirlər və qəsidələr yazmağa məşğul olardı» [123]. «Heykəli-insana bir nəzər», «Nəsihətnamə», «T ənviri-əfkar», «Hikmətli sözlər», «Nəhveyi-nəbat» kimi fəl- s əfi və ictimai-siyasi əsərlərin müəllifi olan Sidqi bu əsərlə- rind ə maarifçilik ideyalarını davam və inkişaf etdirmişdir. Daha önc ə deyildiyi kimi, M.T.Sidqi «Əxtər» məktəbini İsmayıl bəy Qaspirinski və onun «Tərcüman» qəzetinin təsiri altında açmışdı. Qaspirinski yaradıcılığını hərtərəfli araşdıran A.K əngərli haqlı olaraq yazır ki, «İsmayıl bəy Qaspirinskinin naşiri olduğu «Tərcüman» qəzeti, öndəri olduğu üsuli-cədid h ərəkatı, geniş, çoxşaxəli maarifçilik çalışmaları digər Rusiya müs əlmanları kimi Azərbaycan türkləri ilə də sıx bağlı olmuş, onların oyanmasına, özünüdərkinə xidmət etmişdir» [122, s.49]. İsmayıl bəy Qaspirinskinin xidmətlərini Hacı Zeynalabdin Tağıyev də yüksək qiymətləndirmişdir. O, 1908-ci ildə İ.Qas- pirinskiy ə ünvanladığı məktubunda qeyd etmişdir ki, «sizin xidm ətləriniz saymaqla qurtarmaz. Sizin xidmətləriniz sayılsa, g ərək Rusiya müsəlmanlarının dörddə bir əsrlik mədəniyyət tarixi yazılsın» [122, s.52]. Yəqin ki, bu sözlərin yazılmasında N əriman Nərimanovun İsmayıl bəy Qaspirinski və Baxçasaray m əktəbləri haqqında Odessadan H.Z.Tağıyevə göndərdiyi m əktubunun da təsiri olmuşdur ki, bu barədə daha öncə mə- lumat verilmişdir. Türk dünyasının görkəmli nümayəndəsi İsmayıl bəy Qas- pirinski haqqında Əhməd Ağaoğlu, Əlimərdan bəy Topçuba- şov, Firidun bəy Köçərli, Hacı İbrahim Qasımov, Haşım bəy V əzirov, Şəfiqə xanım Əfəndizadə və digərlərinin yazdıqları nekroloqlarda bu böyük maarifp ərvərlə bağlı xatirələr çözələ- nir, h əyat və fəaliyyətinin önəmli məqamları canlandırılır. «Kaspi» q əzetinin 1914-cü il, 13 sentyabr, 204-cü sayında d ərc etdiyi nekroloqda İ.Qaspirinskini zəngin təbii istedada malik olan, sevgi dolu h əssas ürəkli bir şəxsiyyət kimi dəyər- 70 l əndirən Əlimərdan bəy Topçubaşov yazır ki, «yarım əsr müd- d ətində əlində müsəlmanları biliyə, tərəqqiyə, ictimai özünü- d ərkə yol göstərən çırağı möhkəm və səbrlə saxlayan bu ada- mın adı təkcə Rusiyada deyil, xaricdə də müsəlmanlar arasında hamıdan artıq məşhur idi» [122, s.192]. Doğmuşam ben Avçıköydə, 1851-də, M əkanımdır Baxçasaray, məzarım kim bilir nerdə?- misraları ilə Qaspirinski «mütəxəssislər arasında bu gün də mövcud olan fikir müxt əlifliyinə, tərəddüdlərə» [122, s.7] son qoyur v ə tərcümeyi-halına aydınlıq gətirir. Onun müxtəsər tər- cümeyi- halı isə «İqbal» qəzetinin 1914-cü il, 1 oktyabr tarixli 752- ci sayında dərc edilmişdir. Burada İ.Qaspirinskinin həyat v ə fəaliyyətinin önəmli məqamları, bir millətpərvər kimi gös- t ərdiyi xidmətlər canlandırılmışdır. XIX əsrdə şair və yazıçılar əsərlərində nəinki avtobioq- rafik m əlumatlar verir, həmçinin özləri də tərcümeyi-hallar ya- zır, həyat və fəaliyyətlərinin əsas məqamlarını nəzərə çatdırır- lar. Bel ə müəlliflərdən biri də Azərbaycan dramaturgiyasının inki şafında xüsusi xidmətləri olan Nəcəf bəy Vəzirovdur (1854-1926). Onun t ərcümeyi-halı [253] ilk dəfə 1913-cü ildə n əşr olunmuşdur. Kamran Məmmədov yazıçının yazdığı tərcü- meyi- halından yararlanaraq onun elmi tərcümeyi-halını [156] t ərtib etmişdir. Araşdırıcı digər memuar mənbələrindən də M.Əliyev, M.Mərdanov, H.Sarabski, A.Şaiq və başqalarının xatir ələrindən istifadə etmişdir. Feyzulla Qasımzadə N.Vəzi- rovdan b əhs edən eyniadlı tədqiqatında [136] onun həyat və f əaliyyəti haqqında məlumatı dramaturqun 1913-cü ildə nəşr olunmuş «Tərcümeyi-hal» kitabçasına əsaslanaraq vermişdir. Za man Əsgərli də N.Vəzirovun həyatından, uşaqlıq dövründən b əhs edərkən [80] sözügedən mənbəyə əsaslanmışdır. T ədqiqatçı Alxan Bayramoğlu elmi tərcümeyi-halı xatirə- l ər və «Görkəmli adamların həyatı» seriyasından olan əsərlərlə müqayis ə edərək belə qənaətə gəlir ki, «elmi tərcümeyi-hala ya radıcılıq tərcümeyi-halı da demək olar. Yaradıcılıq tərcüme- 71 yi- halı monoqrafik xarakter daşımaqla, ənənəvi şəkildə olduğu kimi, s ənətkarın həyat və yaradıcılıq yolunu ayrı-ayrılıqda öy- r ənməyi qarşısına məqsəd qoymur. Bu, eyni zamanda xatirə memuar v ə ya «Görkəmli adamların həyatı» seriyasında oldu- ğu kimi deyil. Xatirə m em uar əsas etibarilə yazıçının gün- d əlikləri və xatirələri əsasında yazılmaqla, sənətkarın həyat yolunu əks etdirir. «Görkəmli adamların həyatı» seriyasından olan t ərcümeyi-halın əsasında sənədlilik və müəllif fantaziyası da aparıcı olur. Odur ki, bu cür tərcümeyi-hallar əsasən «ro- man laşdırılmış» şəkildə üzə çıxır. Bunlardan fərqli olaraq, el- mi t ərcümeyi-halın əsasını sənədlilik təşkil edir. Burada hər bir fakt v ə ya hadisə başqaları ilə ciddi müqayisə yolu ilə təsdiq- l əndikdə özünü doğrulda bilər... Burada bioqrafik sənəd və materiallarla s əsləşən, onu tamamlayan, təsdiqləyən, hadisənin n əticəsi kimi üzə çıxan əsərlər tədqiqata cəlb edilir» [39, s.13]. Elmi t ərcümeyi-halın qarşısında duran əsas məsələ sənətkar və şəxsiyyətdir. Bu baxımdan N.Vəzirovun elmi tərcümeyi-halı bioqrafik s ənədlərin zənginliyi ilə diqqət çəkən, həyat həqiqə- tinin dolğunluğu ilə seçilən nümunələrdən sayıla bilər. Z əngin tərcümeyi-hal örnəklərinə malik orta əsrlər ədəbiy- yatı və kamil xatirə nümunələrinin meydana gəldiyi XX yüzil ədəbiyyatının qovşağında olan XIX əsr ədəbiyyatında hər iki dövr ə xas cəhətlər özünü göstərir. Məsələ burasındadır ki, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış simalarının əsərlərində şəxsiyyət daha əhatəli ifadə olunmuş, avtobioqrafik məlumat- ların verilməsi genişlənmiş və eyni zamanda mükəmməlləş- mişdir. Artıq bu dönəmdə xatirələr yazılmasına da cəhdlər edil mişdir. Bu cəhdlərin əksəriyyəti uğurla nəticələnmişdir. Bel ə ki, bu dövrün xatirə nümunələri XX əsr memuar ədəbiy- ya tımızın təşəkkülündə müstəsna əhəmiyyətə malik olmuşdur. 72 Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|