Nəzəriyyə məsələləri – Вопросы Теории
Yüklə 225,22 Kb. Pdf görüntüsü
|
əsərləri Əli Sultanlı özünün rus dilini bilən və poetik istedadı ilə diqqəti cəlb edən tələbələri arasında bölüşdürmüşdü. On beş ildən çoxdur ki, bu kitab ali məktəblərimizin filologiya fakültələrində dərslik vəzifəsini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirir. Kitabın tərcüməçiləri o zaman ali məktəb tələbəsi, yaxud aspirantı, müəllimi olan B.Vavabzadə, Ə.Kürçaylı, A.Aslanov, T.Hacıyev, Ayaz Vəfalı, Y.Qarayev, Hüseyn Kürdoğlu, Ş.Salmanov, Arif Abdullazadə, Ağacavad Əlizadə, Firudin Ağayev və başqaları idi. Bəziləri ilk qələm təcrübələrini çap etdirən həmin mütərcimlərin çoxu indi respublikamızın görkəmli şairi, tənqidçisi, alimi və mütərcimi kimi tanınmaqdadır. Bu məlumatı verməyi ona görə lazım bildik ki, indi artıq həmin müntəxəbatların birbaşa orijinaldan tərcümə edilməsinin vaxtı gəlib çatmışdır. Bu təcrübədən professor Pənah Xəlilovun “SSRİ xalqları ədəbiyyatı müntəxəbatı” kitablarının genişləndirilmiş gələcək nəşrlərində də istifadə etmək yararlı olardı. Ali
məktəb proqramına müvafiq olaraq ingilis, fransız,alman ədəbiyyatlarına dair antologiyalar da hazırlamaq günün vəzifələri sırasında durur. Indi söz Xarici Dillər İnstitutu və digər ali məktəblərimizin müvafiq kafedraları ilə birlikdə Yazıçılar İttifaqının və onun tərcümə bölməsinindir.
Əlbəttə Puşkini ruscadan tərcümə etdiyimiz kimi, Mirzo Tursunzadənin tacikcədən, Musa Cəlili tatarcadan, Heyneni almancadan, Bayronun ingiliscədən tərcümə etməklə onların əsərlərinin ətrini, məna gözəlliyini daha çox mühafizə etmiş olarıq. Bir sözlə, istiqaməti ona yönəltmək lazımdır ki, rus dilindən bir qayda olaraq əsasən məhz rus yazıçılarının əsərləri tərcümə olunsun. Qeyri – rus dillərində yazılmış bədii əsərlərin onların yarandığı dildən tərcüməsi, tərcümənin müvəffəqiyyətli çıxmasının ən mühüm şərtlərindən biri olaraq qalır. Son zamanlarda gənc mütərcimlərdən Feyzulla Ağayev, Sabir Mustafayev, Zahid Məmmədov, Səkinə Hüseynova, Hamlet Qocayev və başqaları ingilis, alman, fransız və ispan dillərindən tərcümə ediblər. Bunu təqdir etmək lazımdır. Qoy həmin yoldaşlar öz vərdişlərini təkmilləşdirsinlər və onların sıraları əcnəbi dilləri mükəmməl bilən gənc istedadların hesabına daha da sıxlaşsın. Lakin birbaşa əcnəbi dildən edilən tərcümə hələ yüksək keyfiyyətli tərcümə deyil. Bu cür tərcümələri də yaxşısı pisi var. Böyük Avstriya ədibi Stefan Sveyqin “Novellalar” kitabı dünyada tanınmış bu yazıçının Azərbaycan dilində ilk kitabıdır. Əlamətdar cəhət budur ki, “Novellalar” dilimizə orijinaldan – almancadan tərcümə edilmişdir. Zahid Məmədovun tərcüməsində “Yad qadının məktubu” müvəffəqiyyətlidir. Bu novellada insan xarakterləri, psixoloji ardıcıllıq Azərbaycan dilində təbii və rəvan təqdim edilir. Onu oxuyarkən tərcümə olduğunu bir anlığa unudursan. Təəssüf ki, Həmid Arzulu yoldaşın tərcümə etdiyi “Bir qadının həyatından 24 saat” hekayəsi haqqında bu sözləri demək olmaz. Məsələ onda deyil ki, mütərcim “Həyatının düzən yolu”, “müstəqil bir vacd” kimi dilimizə yad ifadələr, “nazik dodaqları olan kiçik aözı açılmışdır” kimi qeyri bədii cümlələr işlənir. Aşaöıdakı parçaların müvəffəqiyyətli tərcümə olunduğunu müəyyən etmək üçün əsərin almancasına baxmağa ehtiyac yoxdur:
23 “... düşünürsünüz ki, Frau Anriet kimi bir qadın günahsız olaraq gözlənilməz bir macəraya uya bilər və o, bu zaman elə hərəkət edə bilər ki, bir saat bundan əvvəl bu hərəkət onun üçün ağlasığmaz imiş və buna görə də onu heç də təqsirləndirmək lazım deyildi?” “Xidmətçi şikəst bir adam olduğu kimi qayğı ilə ona qollarını geyinməkdə kömək etdi”. “Üstündə 4 patronu olan tapancadan və xaç anası knyaqinya X. tərəfindən ona hədiyyə verilmişdir... Üzərində qiymətli daş – qaş olan xaçdan başqa heç nəyi qalmır”. Birinci və üçüncü parçaların böyük təshihə ehtiyacı olduğu göz qabağındadır. İkinci parçada fikir təhrifinə yol verilmişdir, əsərin digər nəşrlərini oxuyanlar bilərlər ki, novellanın qəhrəmanlarından olan 24 yaşlı gənc şikəst deyildir, xidmətçiyə gəldikdə isə aydın məsələdir ki, şikəst adamı asqılıqda xidmətçi saxlamazlar. Bu cür misallardan yenə də gətirmək olar. Lakin elə bunlar da kifayətdir ki, “Bir qadının həyatından 24 saat” novellasının tərcüməsini qüsurlu olduğunu yəqinlik hasil edək. Yaşadığımız dövrdə çox böyük vüsət alan, gələcək üçün daha böyük inkişaf perspektivlərinə malik olan bədii tərcümə işi Yazıçılar İttifaqı, qəzet və jurnal redaksiyaları, nəşriyyatlar habelə ali məktəblərin müvafiq kafedraları qarşısında yeni vəzifələr qoyur. Bədii tərcümə işinin həyatla, mədəni quruculuğumuzun konkret vəzifələri ilə sıx əlaqə şəraitində planlaşdırmaq lazımdır. Qarşıdan gələn hər bir ili üçün, xalq təsərrüfatının və mədəniyyətin inkişafına dair beşillik planlar işığında Azərbaycan dilinə bədii tərcümənin planlarını vaxtaşırı ədəbi ictimaiyyətin müzakirəsinə verməyin ciddi əməli əhəmiyyəti ola bilər. Nəşriyyatların tərcümə bölmələrində çalışan əməkdaşların ixtisasca təkmilləşməsi, həmin şöbələrin redaktor və mütərcim kadrları ilə qüvvətləndirilməsi də mühüm vəzifələrdəndir. Tanış olduğumuz tərcümələr göstərir ki, mütərcimin əlindən çıxan, lakin ikinci və daha iti bir gözlə oxunulacaq təqdirdə asanlıqla aradan qaldırıla bilən xəta çox vaxt məhz mütəxəssis bir redaktorun əlinə düşmədiyi üçün tərcümənin əl yazmasından bir başa kitabın səhifələrinə gəlib çıxır. Tərcümə kitablarının çapa hazırlayarkən onların tərtib, nəşriyyat və poliqrafiya tələblərinin müasir səviyyədə olmasına xüsusi qayğı göstərmək lazımdır. Bədii tərtib zamanı kağız, cild, şrift və s. seçərkən bütün bunların əziz qonağa göstərilən ehtiram səviyyəsində olmasına fikir verilməlidir. Həmin tərcümələr bir qayda olaraq müqəddimə, yaxud söz ardı, çətin anlaşılan kəlmələrin izahı, coğrafi, tarixi və əfsanəvi adlar göstəricisi ilə təchiz olunmalıdır. Əsrimizin ilk onilliyində xalqımıza Sabir qədər yaxın və doğma olan digər bir şair təsəvvür etmək çətindir. Lakin mütəxəssislərin, bəzi yaşlı, təcrübəli müasirlərimizi çıxmaq şərtilə indi çoxlu oxucu tapmaq olar ki, məsələn, Sabirin taziyanələrində xatırladılan bütün tarixi hadisə və şəxsiyyətləri, mətbuat nümunələrinin adlarını və mahiyyətlərini yaxşı bilsin? Odur ki, Seyid Hüseynin, Həbib Səmədzadənin, Əziz Mirəhmədovun və Məmməd Məmmədovun hazırlayıb nəşr etdirdikləri “Hop –hop namə”lərin 355–səhifəlik kitabında 5-cə səhifəlik də şərh və izhata rast gəlmirik.
24 Kim deyə bilər ki, keçən əsrin rus həyatı ilə son dərəcə möhkəm bağlı olan rus şairinin əsrimizin 60 – cı illərində Azərbaycan dilində çıxan tərcüməsini bu cür şərh və izahata ehtiyacı yoxdur?! Bu
cəhətdən nəşriyyatların xəsisliyi bəzən o dərəcəyə çatır ki, başqa şərhlər və izahlar bir yana dursun, əsərin hansı dildən tərcümə edildiyini belə kitabın bir küncündə göstərməyi lazım saymırlar. Məsəslən, XIX – XX əsrlərin fransız nasirlərindən Jul Renarın “Gündəlik” kitabçasını almış gənc və təcrübəsiz oxucu bu əsərin kimə məxsus olduğunu və hansı dildən tərcümə edildiyini müəyyənləşdirmək, müəllifin tərcümeyi – halına dair müxtəsər bir məlumat almaq üçün köməkçi ədəbiyyat axtarmalı olacaqdır. “Neçə şair varsa, bir o qədər də üslub mövcuddur” deyiblər. Həmin kəlamı bir qədər dəyişdirib demək olar ki, necə mütərcim varsa, bir o qədər də mütərcim üslubu vardır. Belə olan surətdə rus klassiklərinin şer kitablarının dilimizə tərcüməsində yol verilən çox üslubluluğu necə qiymətləndirmək lazımdır? Məsələn, Lermontov poeziyasının Azərbaycan dilinə tərcüməsindən 17 mütərcimin iştirakı, yaxud Nekrasovun “Seçilmiş əsərləri”nin 13 – şair tərəfindən tərcümə edilməsi yaradıcılıq incəlikləri və üslubu vəhdət baxımından təqdirəlayiqdirmi? Xüsusən poeziya əsərlərinin tərcüməsində kollektivçilik elə bir arzuedilməz əlvanlığa gətirib çıxarır ki, ən təcrübəli redaktor belə onun öhdəsindən gəlməyə qadir deyil. Əlbəttə, biz bir şairin rus qələm yoldaşlarının əsərlərindən , yaxud klassik poeziyasından istədiyi vaxt hər hansı bir əsəri tərcümə və çap etdirməsini ancaq alqışlayırıq. Lakin söhbət nəşriyyatın irəlicədən planlaşdırdığı tərcümə kitabından gedirsə, bunu vaxtındaca öz yazı üslubu, psixoloji aləmi, maraq dairəsi və s. etibarilə müəllifə daha yaxın olan, onun əsərlərinin tərcüməsi sahəsində artıq müəyyən nailiyyətlər qazanmış bir Azərbaycan şairindən xahiş etmək daha məqsədə uyğun olmazmı? Bu deyilənlərdən heç də o nəticə çıxarılmasın ki, biz bir klassiki ömürlük bir mütərcimin adına yazılıb, onun başqaları tərəfindən tərcüməsini rədd edirik. Əsla yox? Hər zamanın bədii tərcümə qarşısında irəli sürdüyü müasir tələbləri var və həmin tələblərə əsasən də rus poeziyasının görkəmli nümayəndələrinin yaradıcılığını Azərbaycanda da gələcək nəsillər dönə - dönə qayıdacaqlar. Bu baxımdan istedadlı şair İsa İsmayılzadənin Mayakovski yaradıcılığından tərcümələr etmək təşəbbüsü bizi sevindirir. O, şairin indiyədək dilimizdə səslənməmiş “Qulaq asın” və “Möcüzə” şerlərinin tərcümə edib oxuculara çatdırmışdır. (“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 30 iyun 1973). Yenə əvvəlki sözümüzün üstünə qayıdırıq. Bir kitabın 17 şair tərəfindən tərcüməsi işin sürətini və həmin kitabın yubileyə, yaxud bir mədəniyyət bayramınadək çıxmasını təmin edir. Lakin unutmaq lazım deyil ki, yubileylər keçir, kitab isə bəzi qüsurların da içində olmaq şərtilə həmişə qalır. Planlaşdırma ilə əlaqədar olaraq bunu da qeyd etmək vacibdir ki, biz də bir qisim tərcümə əsərləri dönə - dönə çap olunduğu halda, müasir sovet ədəbiyyatının bəzi çox görkəmli simalarının ittifaq və dünya miqyasında tanınan əsərlərini oxucularımız hələ də ana dilində mütaliə edə bilmirlər.
25
Zəmanəmizin gözəl şairi, ədəbiyyatımızın ağsaqqalı Nikolay Tixonovun Azərbaycan dilində bu vaxtadək bir dənə də olsun poeziya kitabı yoxdur. Böyük Vətən müharibəsi cəbhələrində sovet adamlarının qəhrəmanlığını geniş bədii lövhələrdə sənətin orijinal vasitələri ilə əks etdirən K. Simonovun romanlarının heç biri Azərbaycan dilində kitab kimi buraxılmamışdır. Eyni sözləri Bakıxanovun, Bondarevin və başqalarının da həmin mövzuda yazılmış qiymətli əsərləri haqqında demək olar. Azərbaycan ədəbiyyat sevərlərinin bu əsərlərə böyük mənəvi ehtiyacı var. Rus nəzəri tənqidinin dünyada tanınmış nümayəndələri Belinski, Dobrolyubov və Çernışevskinin Azərbaycan dilində kitabları artıq çoxdan az tapılan biblioqrafik nadir nüsxələrə çevrilmişdir. Sovet ədəbiyyatşünaslığının və estetik fikrinin qiymətli nümunələri olan B. Suçkovun “Realizmin taleyi” kitabının, Q. İ. Lomidzenin, M.İ. Qrafçenkonun, V. H. Şerbinanın müasr ədəbi problemlərə dair monoqrafiyalarının tərcüməsini də biz bu sahədə vacib vəzifələrdən hesab edirik. Azərbaycanda bədii tərcümənin tarixinə, nəzəriyyəsinə və təcrübəsinə M. Arifin, Cümşüd Əzimovun, Samir Qurbanovun, Əsgər Ağayevin, Bayram Tahirbəyovun, Məmmədağa Sultanovun, Həbib Babayevin, Cəlal Məmmədovun, Fəridə Vəlixanovanın və başqalarının məqalə və kitabları həsr olunmuşdur. Son illərdə Gültəkin Sultanova, Oktay Babayev və Vəkil Hacıyevin bu sahədə maraqlı çıxışları müşahidə edilməkdədir. Lakin tərcümə məhsulunun həcminə nisbətən tərcümə haqqında dövrü mətbuatda yazılar xeyli azdır. Bəzi resenziyalar haylı – küylü təriflərdən ibarət olur. Bu cür təriflər şit təsir bağışladığı kimi, mütərcim zəhmətini yerə vuran inkar ruhlu tənqid də heç kəsə lazım deyil. Mütərcimin nəyə müvafiq olduğunu, yaxud uğursuzluqlara düçar olduğunu konkret faktlar əsasında göstərmək lazımdır. Bədii tərcümə ilə məşğul olan yoldaşların böyük dəstəsinin əməyini vaxtaşırı ümumiləşdirən icmal məqalələrini barmaqla saymaq olar.
Onu da qeyd edək ki, tərcümə sahəsində ədəbi həyatımızın çox mühüm faktları bəzən tənqidin və nəzəri fikrin diqqətindən yayılır. Şoloxov əsərlərinin 8, Qorki əsərlərinin 15 – cilddə Azərbaycan dilinə çap olunması respublikamızda bədii tərcümə sahəsində öz miqyası və mahiyyəti etibarilə misilsiz ədəbi – mədəni hadisələr idi. Bu çoxcildliklərin müsbət təcrübəsinin ümumiləşdirməyə, yol verilmiş bəzi qüsuralrını tənqid etməyə, nəticələr çıxarmağa bu gün də ehtiyac vardır. Təəssüf ki, məlumat xarakterli yazıları və tək – tük kiçik məqalələri çıxmaq şərtilə həmin hadisələr biz də geniş müzakirənin predmetinə çevrilmədi. Bu işlər bilavasitə məşğul olan tərcümə bölməmiz nəşriyyatla əlaqə saxlayıb ciddiliklə həmin tərcümələrin müzakirəsini keçirməyin qayğısına qalmadı. Biz
də son illərdə o qədər çox tərcümə materialı toplanmışdır ki, onu ümumiləşdirməyə, qazanılmış təcrübə əsasında elmi – nəzəri və əməli nəticələr çıxarmağa, tövsiyyələr hazırlamağa böyük ehtiyac duyulur. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin tərcümə məsələlərinə dair 1974 – cü ilin sonlarında keçirdiyi “Dəyirmi stol” müşavirəsi, həmin qəzetin “Kommunist” qəzetinin, “Azərbaycan” jurnalının dərc etdikləri bəzi məqalələr bu sahədəki ehtiyacı ödəmək üçün hələ azdır.
26
Rus dilindən tərcümələrin bir qismindən, həm də əsasən onların ümumi məsələlərindən bəhs etdik. SSRİ xalqları, Avropa və dünya ədəbiyyatlarından ana dilimizə tərcümələrin, kinossenariərin, radio və televiziya verilişlərində istifadə olunan ədəbi mətnlərin tərcüməsi, bədii tərcümənin sənətkarlıq məsələləri ətraflı təhlilə möhtacdır. Lenin mükafatı laureatı M. S. Şaginyanın məqalələrinin birində deyilir: “ Şərq dilləri ailəsində Azərbaycan dili ən çox imkanlara və geniş yayılma perspektivlərinə malik olan dillərdən biridir. Ecazkar dərəcədə aydın, asan və lakonik olan bu dil Şərq nitq mədəniyyətinin bütün gözəlliklərini özündə toplamışdır. Onu öyrənmək asandır, həmin dili biləni isə bütün Şərqdə başa düşürlər”. Lermontovun Azərbaycan dili haqqında yazdıqlarından təqribən 135 – il sonra, sovet ədəbiyyatının ağbirçəyi, doğma erməni dilindən, əsas əsərlərinin yazdığı rus dilindən savayı, bir neçə xarici dili də mükəmməl bilən sənətkar tərəfindən deyilmiş bu fikir, dilimizin gəlib çatdığı müasir yüksək səviyyənin, onun geniş miqyasda inkişaf üçün böyük imkanlara malik olduğunu bir daha təsdiq edir. Biz inanırıq ki, rus, sovet və dünya klassikasının görkəmli əsərlərini bu dildə yenidən canlandırmaq, beləliklə də xalqlar arasında dostluq, qardaşlıq tellərini getdikcə qüvvətləndirmək, mədəniyyətlərin və ədəbiyyatların qarşılıqlı əlaqə və təsirini inkişaf etdirmək üçün Azərbaycan yazıçıları, mütərcimləri bundan sonra daha fəal yaradıclıq əzmi ilə çalışacaqlar.
27 Document Outline
Yüklə 225,22 Kb. Dostları ilə paylaş:
|