berilib, shu b e lg ila rd a n faqat bittasi u n g a tegishli b o llsa,
b u n d a y h u k m
ayiruvchi hukm
deb a ta la d i. M is o l u c h u n :
„Jism la r yo qattiq , yoki suyuq, yo g a z s im o n h o l d a b o l a d i “ ,
„ Y e r yuzasi fa slla rn in g o 'z garishiga q a r a b g o h q a ttiq isib
ketadi, g o h ilib q o l a d i , g o h o keskin s o v i y d i “ . N a r s a bilan
belgi o ‘rtasidagi a l o q a n in g b o r yoki y o ‘qligi q a t ’iy shaklda
aks ettirilsa,
qat'iy hukm
d e b ataladi. M a s a la n : „Y onish
k im y o v iy ja r a y o n d ir“ , „Yozgi ta'til d a v r id a o ‘q u v c h i m e h n a t
o tradla ri tu z i l a d i “ , „ B a h o r d a b arc h a j o y l a r d a k o ‘kaIam zo r-
lashtirish ishlari olib b o rila d i“ va h o k a z o .
N a rs a va h o d i s a l a r bilan u la rn in g x u su s iy atlari o ‘rtasida
alo q a b o i i s h i e h t i m o li faqat faraz q ilin sa , u h o l d a inson
o ‘z fikrini quyidagi sh ak ld a ifoda qilishi m u m k i n : „ E h tim o l,
M a r s d a o r g a n i k h a y o t b o r d i r “ , „ Y i g i r m a b i r i n c h i a s r
boshlarida fan va texnika rivoji hozirgi d a v r d a g i d a n ta x m in an
u c h b ara v a r ortish i m u m k i n “ , „ J a h o n d a g i foydali qazil-
m a l a r zaxirasi y a n a b i r yuz ellik — ikki y u z yilga yetsa k e ra k “
va b o s h q a la r . B u n d a y h u k m la r
ehtim ollik hukm lari
deb
a taladi. N a r s a b i l a n xususiyat o ‘rtasidagi a l o q a n i t a x m i n a n
e m a s , balki h a q i q a t d a aniq b ilg a n im iz d a b iz o kz fikrimizni
m a n a b u n d a y s h a k l d a ifo d a q i l a m i z : „ B i z n i n g M illiy
u niversitet 0 ‘rta O siy o d a e n g keksa o liy o kq u v y u rtid ir“ ,
„ M a k ta b i m i z d a fizika kabineti j u d a yax sh i u s k u n a l a r bilan
jih o z la n g a n “ , „Istiq lo l“ jam oasi paxta to p s h ir i s h d a o ld in d a “ ,
„ M a k t a b k u t u b x o n a s i d a y angi k i t o b l a r k o ‘p “ . B u n d a y
h u k m l a r
voqelik (asseptorik) hukmlari
d e b a tala d i.
H u k m n i n g s h u n d a y yu q o ri shakli b o r k i , u n d a faqat
h a q iq a ta n b o l i b o ‘tg an voqea qayd q i l i n m a s d a n , balki narsa
bilan xususiyatning aloqasi q o n u n iy ekanligi a n iq la b beriladi.
M a s a l a n , „ B u t u n d u n y o d a t i n c h i i k g ‘a l a b a q o z o n i s h i
m u q a r r a r “ , „ B a z i s n i n g o ‘zgarishi v a t u g a t i l i s h i u s tq u r -
m a n i n g o ‘zgarishi v a tugatilishiga s a b a b b o ‘la d i “ , „Sezgi
c h e g a r a s in i n g m e ’y o ri q a n c h a l i k k i c h i k b o ‘lsa, m a z k u r
a n a l i z a t o r n i n g s e z g ir lig i s h u n c h a l i k y u k s a k b o ‘l a d i ‘\
„ S e z g ila rn in g intensivligi q o ‘zg‘a tu v c h i k u c h i n i n g loga-
r i f m i g a p r o p o r s i o n a l d i r “ . B u n d a y h u k m l a r
za ru rlik
www.ziyouz.com kutubxonasi
(apodiktik) hukm lari
d eb ataladi. B u n d a y h u k m l a r d a in so n
n a r s a , h o d i s a b i l a n lin in g x u su siy a ti o ‘r t a s id a m a h k a m
b o g ‘la n is h borlig in i va bu b o g l a n i s h g a zid keladigan b o s h q a
b i r h o l n i n g b o ‘lishi aslo m u m k in em aslig in i aks ettiradi.
P s ix o l o g iy a d a h u k m l a r ik kita a so siy y o ‘l bilan hosil
qilinishi t a ’k i d la b o ‘tiladi. B irinchi y o ‘l b ilan h u k m hosil
q i l in g a n d a , id ro k qilish za ru r b o 'l g a n n arsa la rn in g bevosita
o ‘zi i f o d a l a n a d i . Ik kinchi yo‘l bilan e sa bavosita m u l o h a z a
y u ritis h y o r d a m i bilan h u k m a m a l g a oshiriladi. M asalan:
,,Bu a v t o m o b i l n i n g yangi m o d e li “ , m a z k u r m is o ld a h u k m
c h i q a r i s h n i n g b irin c h i yoMi aks ettirilg an . O lim la r dastavval
k a sh fiy o t y o k i ijodiy j a r a y o n d a n a z a r i y j i h a t d a n m u l o h a z a
y u r itis h y o r d a m i d a h u k m c h i q a r a d i l a r . U l a r c h i q a r g a n
h u k m n i n g t o lg ‘riligi a m a liy o td a k e y in c h a lik ta sd iq la n a d i,
bu ik k i n c h i y o ‘l bilan h u k m c h iq a r i s h g a m isoldir.
X ulosa chiqarish
B ir q a n c h a h u k m la rn in g m a n t iq iy b o g ‘lanishi natijasida
hosil b o ‘lgan yangi h u k m insonning bilish faoliyatida alo h id a
a h a m i y a t g a ega. Psixologiyada x u lo sa c h iq a rish j a r a y o n i d a
f o y d a l a n i l g a n t a y y o r h u k m l a r
a so sla r
d e y i l a d i , u l a r n i
tahlil q ilib c h iq a r ilg a n yangi h u k m n i esa
xulosa
d e b ata sh
qabul q ilin g a n .
X u l o s a c h i q a r i s h s h u n d a y t a f a k k u r s h a k l id ir k i , b u
shakl v o sitasi b ila n biz ikki yoki u n d a n o rtiq h u k m la r d a n
yangi h u k m hosil qilam iz. M asalan: „ H a r q a n d a y h arak at
m a t e r i y a h a r a k a t i d i r “ , „Issiqlik h a r a k a t shaklidir“ d e g a n
ikkita h u k m n i olaylik. Bu ikki h u k m d a n : „ D e m a k , issiqlik
m a te r iy a h a r a k a t i d i r “ degan yangi h u k m chiqariladi; yoinki
u s h b u m i s o l n i o l i b q a r a y l i k : „ B a r c h a s a y y o r a l a r
h a r a k a t l a n a d i “ , O y — sayyora. D e m a k , O y h ara k a tla n a d i.
B u n d a h a r q a n d a y h arak at m a te r iy a h a r a k a tid ir ( u m u m iy
yoki k a t t a asos). Issiqlik harakat sh a k lid ir (ju z’iy yoki kichik
asos) d e b y u ritila di. Ikkinchi m i s o ld a esa: „ B a r c h a say
y o ra la r h a r a k a t l a n a d i “ ( u m u m i y y oki k a tta asos), O y —
s a y y o r a ( j u z ’iy yoki kichik asos) deyiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |