te x n ik a n in g ta ra q q iy o ti hali h a m k o ‘p j i h a t d a n x o tira
m u a m m o l a r i n i o ‘r g a n i l i s h i n i t a q o z o e t a d i . U n i n g
qonuniyatlarini yanada ch u q u rro q ochish, „aqlli“ va „ s u n ’iy
intellekt“ li m ashinalarning m ahsuldorligini oshirish, sifat
darajasini k o Ltarishga xizm at qiladi. Hozirgi d a v rd a olib
borilayotgan ilmiy-tekshirish ishlarida esda olib qolish, esga
tushirish mexanizmlari va kognitivistik
nazariyalarga yanada
k o 'p ro q e 'tib o r berilyapti. Lekin ja h o n psixologiya fanida
a s so ts ia n iz m , g e s h ta ltiz m , b ix e v io riz m , f r e y d i z m kabi
k o ‘plab yo 'nalishlar m avjud b o lis h ig a q a ra m a y , b u g u n -
g ach a xotiraning yagona va tugallangan nazariyasi ishlab
chiqilm agan. Bu i!miy-nazariy xususiyatlarga ega b o ‘lgan
gipotetik faraz tarzidagi nazariya va q a rashlarnin g h a d d a n
tashqari ko'pligi kibernetika, tajriba va gen etik biologiya,
biokimyo, fiziologiya, tibbiyot nuqtayi n a z a rid a n y o n d a s h -
ganligi b ila n iz o h l a n a d i . B u la rn in g b a r c h a s i x o t ir a n i
o'rganishning psixologik, neyrofiziologik va biokim yoviy
bosqichlari mavjudligidan dalolatdir.
Xotirani o ‘rganishning har uchala darajasi ichida uning
psixologik darajasi tadqiq qilinishi o ‘zining boy materiallari
bilan boshqalaridan sezilarli darajada ustunlikka egadir. Hozirda
psixologiya fanida xilma-xil y o ‘nalishlar va nazariyalar ishlab
chiqilganligi h a m d a boshqalarga o ‘x s h a m a y d ig a n yangi,
dolzarb g‘oyalar ilgari surilayotganligi m a ’lum . En di bu
nazariyalar negizida xotira jarayonlarining shakllanishiga
insonning faolligi q a n d a y aham iyatga egaligi va b u n d a y
faollikning mexanizmi qanday ro'yobga chiqishi to'gVisidagi
m uam m olarni tasniflash va baholash yotadi.
X o tira n in g fiz io lo g ik a s o s la r i
Asab tizimida iziarning saqlanishi
Q o ‘zg‘atuvchi t a ’siri ostida hosil qilingan iziarning uzoq
m u d d a t saqlanish hodisasini h ayvonot o l a m in in g t a r a q
qiyoti jarayonida na m o y o n b o ‘lish xususiyati tad q iq o tc h ila r
to m o n id a n tekshirilgan va m uayyan darajada m a ’lu m o tla r
t o lplangan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
te z k o r (re a k s iy a n in g laten t vaqti j u d a q is q a b o ‘lishiga
qaram ay) javob qaytaradi.
Turli m eto d ikalar bilan atroflicha tek shirishlar shuni
ko‘rsatadiki, bu q o n u n eng oddiy sharoitlarda h a m saqlanib
qolar ekan.
Keyingi tek s h iris h la rn in g k o ‘r s a tis h ic h a , in so n n in g
nerv sistemasi a lo h id a signal izlarini o ‘ta a n iq lik bilan uzoq
m uddat saqlash imkoniyatiga ega ekan. B u n ga E .N .Sokolov
tajribalari yaqqol misol b o ‘la oladi.
Sinaluvchilarga bir m arotaba m a ’lu m b ir balandlikda,
y a 'n i 500 gs va jadalligi 20 db b o l g a n e s h itish signali
berilgan, unga javo b an qoMni qisish k erak boMgan. Ular
faqat shu signalgagina javob berib, b o s h q a signalga q o l
harakatlarini bajarmasliklari zarur edi. T a jrib a n in g nav-
batdagi bosqichida sinaluvchilarga shu balandlikdagi, lekin
intensivligi 5 db d a n 30 db gacha boMgan turli tovushlar
berilg an va bir y o 'l a e le k tr o e n s e f a l o g r a m m a , e le k tro -
m iogram m a, terigalvanik reaksiyalar qayd qilib borilgan.
Tajriba n a tija la rin in g k o ‘r s a tis h ic h a , b i r m a r o ta b a
ko'rsatilgan é ta lo n sinaluvchilarda u z o q v a q t d a vo m ida
saqlanib qolgan va u n d a n so'ng h am u la r etalonga mos
signallarga a niq elektrofiziologik va harak at reaksiyalarini
bildirganlar.
Keltirilgan tajriba natijalari shuni k o ‘rsatadiki, inson
miyasi bir m arta berilgan q o ‘zg‘a tuvchining izini uzoq vaqt
aniq saqlashi m u m k in ekan. Shunisi ajablanarliki, izlarning
aniqligi vaqt o'tishi bilan yo'q olm aydi, balki u borgan sari
kuchayib b o rar ekan.
Izlarning „konsolidatsiyalanish“ jarayoni
Yuqorida biz inson miyasiga t a ’sir k o ‘rsatgan q o ‘z-
g 'a tu v c h ila rn in g izi esda olib q o lin ish in i k o ‘rib o ‘tdik.
N avb atd agi vazifa izlarnin g m u s t a h k a m l a n i s h jara y on i
q an d ay kechadi, degan savolga javob berishdir. Izlar tezda
m ustahkam lanadim i yoki m a ’lum
vaqt talab qiladim i, degan
savol tug'ilishi tabiiy.
Bu savollarni o ‘rganish k o ‘pgina ta d q iq o tc h ila r n in g
predm eti b o l i b xizm at qilgan. K o ‘pgina psixologlarning
235
www.ziyouz.com kutubxonasi