Oqtay əFƏNDİyev
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I TƏHMASİBİN DÖVRÜNDƏ SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNİN VƏZİYYƏTİ
- I Şah İsmayılın vəfatından sonrakı birinci onillikdə dövlətdə feodal özbaşınalığı
70 sadiq olduğuna onu inandırmış və İbrahim Əmininin sözləri ilə desək, İsmayılın “Şirvanın idarə olunmasını ona bağışlamasına nail olmuşdu 132 . Şeyxşahın öz mövqeyi möhkəmlənəndən sonra Şirvan qalalarının möhkəmliyinə və qoşunların sayca çoxluğunaarxalanaraq, Səfəvilərin asılılığından tamamilə azad olmağa cəhd göstərdi. O, İsmayılın nümayəndələrinin üzünə “hörmət və ehtiram qapılarını bağlayarq”, “bac – xərac” verilməsini dayandırdı. Elə bu vəziyyət də hicri 911-ci ilin qışında (1509-cu ilin sonu) Şah İsmayılın Şirvana təkrar yürüşünə səbəb olmuşdu 133
. Qızılbaş qoşunları Cavad yaxınlığında bərənin köməyilə çayı keçərək Şirvana daxil oldular.İsmayılın üstün qüvvələri ilə toqquşmaqdan ehtiyat edən Şeyxşah Buğurd qalasında gizləndi. Qoşunların bir hissəsini Şamaxıya göndərən İsmayıl Bakıya hərəkət etdi. Bakı və Şabran şəhərlərinin hərbi rəisləri şəhər və qala qapılarının açarlarını qızılbaş hökmdarına təqdim etdilər. Şirvanın digər qalalarının rəisləri də belə hərəkət edərək hədiyyələrlə İsmayılın yanına gəldilər. Yarəhməd və Ağa Məhəmməd bəy istisna olmaqla Dərbənd hakimləri qala divarlarının hündürdə yerləşməsinə və möhkəmliyinə ümid bağlayaraq, nəinki özləri şahın yanına gəlmədilər, hətta ənənəvi “peşkəşi” belə ona göndərmədilər. Belə olduqda qızılbaşlar Dərbəndə hərəkət etdilər və onu mühasirəyə aldılar. Beş gün ərzində qala divarlarının altından 12 lağım atıldı. Öz vəziyyətlərinin çıxılmaz olduğunu görən şəhər müdafiəçiləri silahı yerə qoydular. Anonim müəllif göstərir ki, “Şirvan ölkəsinin idarə olunması yenidə Hüseyn bəy Lələyə tapşırıldı”. Deyilən Şərhlərdən görünür ki, İsmayıl Şirvanşahları lap əvvəldən vassallığı qəbul etməyə məcbur etmişdi. Bizim hər il Şirvanşahların İsmayıla ödədikləri verginin – “bac – xəracın” miqdarı və xarakteri haqqında məlumatımız yoxdur. Güman etmək olar ki,Şirvanşahlar Şah İsmayıla münasibətdə öz üzərlərinə müəyyən öhdəliklər götürmüşdülər. Əks təqdirdə, Şirvanda qızılbaş
71 nümayəndələrinin olması səbəbini izah etmək çətindir. Təəssüf ki, bizim bu barədə konkret məlumatımız yoxdur. Yəqin ki, Şirvanın idarə olunmasının Hüseyn bəy Lələyə tapşırılmasını Səfəvilərin bu vilayəti həmişə özlərinin qanuni mülkü hesab etdiklərini təsdiq edən aşkar, formal əmək kimi başa düşmək lazımdır. Səfəvi nümayəndələrinin Şirvanın daxili işlərinə qarışmasının dərəcəsi və xarakteri haqqında fikir yürütmək də bizim üçün çətindir. Ehtimal etmək olar ki, bu, Şeyxşah üçün kifayət qədər sıxıntılı olmuşdu. Onun həmin asılılıqdan qurtulmaq üçün göstərdiyi cəhdlərdən də bunu sezmək olar. III FƏSİL I TƏHMASİBİN DÖVRÜNDƏ SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNİN VƏZİYYƏTİ Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin banisi I Şah İsmayılın müxtəlif xalqları birləşdirən geniş vahid dövlətin əsaslarını möhkəmləndirmək sahəsindəki fəaliyyəti onu ən görkəmli dövlət xadimi kimi səciyyələndirir. Azərbaycan (qızılbaş) əyanları mühitində tərbiyə almış, bu mühitlə ayrılmaz tellərlə bağlı olan I Şah İsmayıl mülki və dini rəhbər kimi şəksiz nüfuzundan istifadə edirdi. Qızılbaş əmirlərinin itaətsizliyinin ən xırda əlamətlərinin qarşısını amansızlıqla alan I Şah İsmayılın ağıllı siyasəti sayəsində əsrin ilk rübündə mərkəzi hökumətinn nüfuzu kifayət qədər yüksək 72 idi. Buna görə də hicri 930-cu il rəcəb ayının 19 (1524-cü il mayın 23-də)-u 1 onun 37 yaşında ikən vaxtsız və qəfil ölümü mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsinə və tayfa başçılarının ara müharibələrinə gətirib çıxardı. I Şah İsmayılın vəfatından sonrakı birinci onillikdə dövlətdə feodal özbaşınalığı İsmayılın oğlu Təhmasib Mirzə formal olaraq şah elen edildi 2
və məhsuldar torpaqlar ələ keçirmək uğrunda bir – birilə mübarizə aparan qızılbaş tayfa əmirlərinin əlində oyuncağa çevrildi. Dövlət işləri üzərində əməli nəzarəti rumlu tayfasının rəhbəri, I Təhmasibin lələsi (atabəyi) Div Sultan ələ keçirdi. Lakin ustaclı tayfasının Köpək Sultan və Abdulla xan kimi qüdrətli əmirləri onun hakimiyyətinin güclənməsinə yol vermək istəmirdilər. Təbrizdə ustaclı əyanlarının çıxış edəcəyindən qorxan Div Sultan özbəklərin Xorasana basqınını dəf etmək bəhanəsi ilə paytaxtdan çıxdı və guya xarici düşmənə qarşı qoşun toplamaq üçün Təbəristanla sərhəddə yerləşən Lar yaylağına yola düşdü. İsfahan hakimi Çuxa Sultan Təkəli, Həmədan hakimi (tiyuldarı) Qaraca Sultan Təkəli,Məşhəd hakimi Burun Sultan Təkəli, Şiraz hakimi Əli Sultan Zülqədər və başqaları onun çağırışı ilə öz qoşunları ilə bura gəldilər
3 . Div Sultan hədiyyələr və vədlər verməklə onları öz tərəfinə çəkdi və Köpək Sultan Ustaclı əleyhinə ittifaq bağladı. Şamlı tayfasının iki görkəmli əmiri – Herat hakimi durmuş xan və Astrabad hakimi Zeynal xan şəxsən Div Sultana qoşulmasalar da, onun vəkilliyə olan iddialarını müdafiə etdilər 4 . Ustaclı tayfasından olan əmirlərin bəziləri, məsələn, Məntəşə Sultan, Div Sultanın tərəfində durdular. Mövqeyinə və sayına görə başqa qızılbaş tayfalarından üstün olan ustaclı tayfa əmirlərinin əksəriyyəti Div
73 Sultanı tanımaqdan imtina etdi 5 Hicri 931 (1525)-ci ilin payızında özünü kifayət qədər güclü hiss edən Div Sultan Köpək Sultana məktub göndərərək mərhum şahın iradəsinə tabe olmağa və onun vəkalət hüquqlarını tanımağa çağırdı. Özü isə əmirlərlə birlikdə Təbriz istiqamətində hərəkət etdi. Köpək Sultan ustaclı əmirlərinin müşavirəsində münaqişəni dincliklə həll etmək ruhunda çıxış edərək Div Sultanı qarşılamağa yollandı. Görüş Türkmənkəndi adlı yerdə baş verdi. Onlar birlikdə Şah Təhmasibin Təbrizdəki sarayının yaxınlığında yerləşən Çərəndaba gəldilər. Lakin tayfalar arasında müharibə yenidən başlandı 6 . Div Sultan Köpək Sultanla birlikdə paytaxta daxil olan kimi, ilk növbədə ixtilafa təhrik edənləri cəzalandırmaq bəhanəsi ilə Qərincə bəy Ustaclını və Narın bəy Qacarı edam etdirdi. Ustaclı əmirləri dövlət işlərini idarə etməkdən uzaqlaşdırıldılar. Köpək Sultan sağ – salamat Təbrizdən çıxıb gatməyi “xoşbəxtlik” hesab etdi və özünün keçmiş vilayəti (ölkəsi) olan Naxçıvan və İrəvan tərəfə hərəkət etdi 7 . Div Sultan Rumlu və Çuxa Sultan Təkəli bütün hakimiyyəti ələ keçirdilər. Fərmanlarda Div Sultan “məlik əl – üməra” (“əmirlərin rəhbəri”), Çuxa Sultan isə “rükn əs – səltənə” (“səltənətin dayağı”) adlandırılırdı. Köpək Sultan paytaxtdan çıxan kimi Div Sultan Çuxa Sultanla birlikdə tiyul (iqta) hüququnda ustaclı tayfasına məxsus olan torpaqların çox hissəsini öz aralarında bölüşdürdülər 9 .
düşmənçilik və müharibə törətmiş Div Sultanın hərəkətlərini pisləyir
10 . Köpək Sultan ustaclı, rumlu və təkəli tayfaları ilə mübarizə aparmaq üçün hicri 932-ci il rəcəbin əvvəlində (1526-cı ilin əvvəli) Xalxaldan Sultaniyyəyə gəldi. Ona qoşulmuş ustaclı əmirləri, o cümlədən Qılıc xan, Məntəşə bəy Şeyxlər qorçibaçının qardaşı Sarı Pirə, Bədr bəy Qorçibaşı və Kürd bəylə birgə Köpək Sultan şah qərargahına hərəkət etdi. Div Sultan barışmağa cəhd göstərdi və vasitəçilik etmək üçün Qasım – xəlifə Varsağı Köpək Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|