Oqtay əFƏNDİyev
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Çaldıran vuruşması və onun nəticələri
58 Məlum olduğu kimi, I Şah İsmayılın ən mühüm tədbirlərindən biri dini islahat keçirilməsi idi. Təbrizə daxil olmanın ilk günlərindən, yəni 1501-ci ilin payızında islamın şiə təriqəti, dəqiq deyilərsə, imamilər (on iki imamın - ər “isna əşəri”) təriqəti dövlət dini elan edildi. Anonim tarixçinin məlumatına görə, tacqoyma ərəfəsindəki gecədə İsmayıl bu barədə əmirlər və şiə üləmaları ilə məsləhətləşmişdi. Onlar İsmayılı ifratçılıqdan çəkindirməyə çalışmış, Təbrizdə xalq həyəcanlarının başlanabiləcəyini iddia etmişdilər. Lakin İsmayıl şiəliyə keçməyi qəti qərara alaraq cavab vermişdi: “Əgər rəiyyət bir söz belə desə, mən böyük Allahın köməyilə qılınca əl ataram və bir nəfəri də sağ qoymaram”. “Yuxarıdan” təlimat alan İsmayıl Təbrizin Cümə məscidinə gəldi və oranın tanınmış şiələrindən olan xətibinə əmr etdi ki, minbərə qalxsın və xütbə oxumağa başlasın. İsmayıl özü minbərin aşağısında, məscidə gəlmiş təbrizlilərin başları üzərində, qılıncını qaldırmış halda durmuşdu. Onun silahdaşları hər cür müqaviməti boğmağa həzır vəziyyətdə yaxınlıqda dayanmışdılar 86 . Pul dövriyyəsinə şiə etiqad rəmzini bildirən yeni sikkələr buraxıldı: “Allahdan başqa tanrı yoxdur; Məhəmməd – Allahın elçisidir; Əli – Allahın dostudur”. Pulların üstündə on iki şiə imamın adları və “Müqəddəs Şahın (yəni Əlinin – O.Ə.) qulu” ifadəsi ilə, kiçildilmiş formada Şah İsmayılın adı göstərilmişdi 87 . Pul islahatı da imami şiəliyin təbliğat məqsədlərinə, onun Səfəvilər dövlətində hakim mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi. Müasir İran tarixşünaslığında Səfəvilər dövlətinin yaranmasında şiəliyin rolu və əhəmiyyəti məsələsi yanlış və təhrif olunmuş şəkildə təqdim edilir. Belə bir təsəvvür yaradılır ki, guya XVI əsrin əvvəlində, Səfəvilər və qızılbaşlar İranı istila etməzdən əvvəl İran əhalisinin əsas hissəsi şiəliyə gizli, yaxud aşkar surətdə etiqad edirdi və və buna görə də yeni rəsmi dini etiraz etmədən qəbul etmişdi. Məsələn, N.Şeybaninin fikrincə, İranın siyasi və milli birliyini şiəlik təriqətinin köməyilə qaytarmaq mümkün olmuşdu, şiəliyin sayəsində “iranlıların azadlıq hərəkatı dini çalar almışdı”, şiəlik iranlıların milli və
59 siyasi birliyinin möhkəmlənməsinə kömək etmişdi 88 . Tarixçinin yazdığına görə, İsmayıl Səfəvinin çıxışı guya qədim zamanlardan (ərəb istilaları dövründən) rəsmi sünnilik əleyhinə üsyan qaldırmaq istəyən İran əhalisi arasında əlverişli zəmin tapmışdı. Bu cəhət İsmayılın istilaçılıq hərəkatına və onun tısis etmiş olduğu dövlətə “milli xarakter” vermək üçün mühüm amillərdən biri hesab edilir 89 . Bununla təsdiq edilir ki, şiəlik islahatı keçirildikdən sonra o, iranlıların ciddi müqaviməti ilə qarşılaşmamışdı 90 . Əslində tarixi mənbələrdə həmin məsələ tamamilə başqa cür təsvir edilir. İş ondadır ki, XVI əsrin əvvəli üçün İran əhalisinin əksəriyyəti İran tarixşünaslığında tez-tez təqdim edildiyi kimi şiəliyə deyil, sünniliyə etiqad edirdi. Tədqiqatçılar (İ.P.Petruşevski, V.F.Minorski, N.D.Mikluxo-Maklay və b.) göstərmişlər ki, XIV-XV məsrlərdə İranda şiələr azlıq təşkil etmişlər. Feodallar və şəhərlərin əksəriyyətinin əhalisi sünnilərdən ibarətdi. Mazandaran və Gilan şiə əmirlikləri istisna olmaqla sünnilik İranda bütün dövlət birləşmələrinin hakim dini sayılırdı 91 . Hətta Azərbaycanda – şiə - qızılbaş hərəkatının beşiyində də sünnilər əhalinin əksəriyyəni təşkil edirdilər. Məsələn, anonim tarixçinin məlumatına görə XVI əsrin əvvəlində əhalisinin sayı 300 min nəfərə çatan Təbrizdə sünnilər sakinlərin ²/ 3 hissəsini təşkil edirdilər 92 . Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, S.Rəhimzadə bu dövrdə Təbrizdə yaşamış sünnilərin və şiələrin nisbətini aşkar surətdə təhrif edir: onun irəli sürdüyü ½ nisbəti heç bir dəlillə əsaslandırılmır 93 .
N.Şeybaninin və S.Rəhimzadənin iddia etdikləri kimi İranda deyil, Azərbaycanda və Kiçik Asiyada, irandilli mühitdə deyil, türkdilli əhali arasında daha çox tərəfdarı və ardıcılı özünə cəlb etmişdi. Belə ki, Venetsiya səyyahlarının məlumatlarına əsasən XV əsrin sonu – XVI əsrin əvvəllərində Kiçik Asiya əhalisinin 4 / 5 hissəsi şiəlik tərəfdarı idi 94 . Azərbaycanda və Kiçik Asiyada məskunlaşmış, şiə təriqətinə mənsub olan türkdilli tayfalar Ərdəbil şeyxlərinin mübariz zərbə qüvvəsini təşkil edir, onların bütün siyasi və hərbi tədbirlərini həyata keçirirdilər. Buna görə də İranda fəthlər və şiəliyin yayılması çox zaman İran müəlliflərinin təsvir etdiyi kimi o qədər də “dinc səciyyə” daşımırdı.
60 Mənbələrdən məlum olur ki, İsmayıl Azərbaycandan İranın daxili bölgələrinə daha çox irəlilədikcə xeyli sünni (əsasən feodal əyanlar və ruhanilər) ölkəni tərk etmiş və qonşu sünni dövlətlərinin ərazisində məskunlaşmışdı. Bəzi yerlərdə (məsələn, İsfahanda,Şirazda, Kazerunda, Yəzddə) sünnilər şiələşdirməyə hətta açıq müqavimət göstərməyə cəhd etdiklərinə görə kütləvi edamlara məruz qalmışdılar 95 . Xatırlatmaq yerinə düşər ki, bu dövrdə qızılbaşlar sünnilərə tam əsasla özlərinin siyasi rəqibləri – onların devirdiyi Ağqoyunlu sülaləsinin ardıcılları, Osmanlı Türkiyəsinin və Şeybanilər dövlətinin tərəfdarları kimi baxırdılar və bu, gerçəklik idi. Bu dövrdə şiəliyə mücərrəd dini nəzəriyyə, təlim kimi deyil, daha çox Aöqoyunlulara və digər sünni dövlətlərinə müxalifət təşkil edən siyasi mübarizə vasitəsi kimi əhəmiyyət verildiyini XVI əsr tarixçisi Həsən bəy Rumlunun məlumatı da təsdiq edir. 1501-ci ildə şiəlik Təbrizdə dövlət təriqəti elen olunduğu zaman yeni təriqətin əsaslarını möhkəmləndirmək barədə məsələ qalxdı və məlum oldu ki, şiəliyin nəzəriyyəsi ilə səthi tanışlığı olan bir nəfər də yoxdur. Hətta şiə dini təliminə dair kitab da yox idi. Şiəliyə dair rəhbərlik üçün Şeyx Cəmaləddin Mütəhhər Hillinin (1250-1325_ “Qəvaid-i islam” (“İslamın qaydaları”) kitabı yeganə rəsmi ədəbiyyat kimi qəbul edildi 96 . Çaldıran vuruşması və onun nəticələri Çaldıran vuruşması Səfəvilər dövlətinin hərbi – siyasi tarixinin mühüm mərhələsi oldu. Şah İsmayılın dövlətinin taleyi üçün bu vuruşmanın həlledici nəticələri olmasa da, Səfəvilərin Kiçik Asiya şiələrindən zərbə qüvvəsi kimi istifadə etmək niyyətlərinin mənasızlığını göstərdi. I Sultan Səlim hələ müharibə başlamazdan əvvəl arxadan – Anadolu şiələri tərəfdən olan təhlükəni ləğv edə bildi 97 . Qızılbaş ordusunun vuruşma ərəfəsindəki hərbi hazırlıq vıziyyəti belə idi: mərkəzdə Nizaməddin Əbdülbaqinin, Məhəmməd Kəmunənin və Şərəfəddin Əlinin başçılığı altında qızılbaşların dəstəsi yerləışirdi; sağ canaha
Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|