Oqtay əFƏNDİyev
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qızılbaş hərəkatının ideologiyasına dair
- Şiə islahatı və onun əhəmiyyəti
55 Şah İsmayıl döyüşə girərək, şəxsən çoxlu düşmən öldürdü. Ağqoyunlu qoşunu darmadağın olundu. Əli bəy Türkman 10 min nəfərlik dəstəsi ilə məhv edildi. Gözəl Əhməd Bayandur (Eybə Sultanın qardaşı), həmçinin də İslamış bəy və başqaları əsir düşdülər,qətlə yetirildilər. Muradın özü qaça bildi
73 . Əgər Əlvənd üzərində qələbə İsmayılı Azərbaycanın sahibi etmişdisə, Muradın qoşunlarının darmadağın edilməsi Farsın və İraqi – Əcəmin böyük hissəsini qızılbaşların əlinə keçməsinə gətirib çıxardı. Muradı təqib edən İsmayıl İranın içərilərinə doğru irəlilədi. Qızılbaşlar müqavimət gösrərməyən Şiraz şəhərini tutdular 74 . 1503-cü ildə İsmayıl İsfahan, Kaşan və Qum şəhərlərini də ələ keçirdi. 1504-cü ildə Gülxəndan, Firuzguh, Usta qalaları və Yəzd şəhəri ələ keçirildi 75 . 1508-ci ildə bütün İran (Xorasan istisna olmaqla) İraqi – Ərəb də İsmayıl tərəfindən tutulmuşdu. 1510-cu ildə Şah İsmayıl Mərv yaxınlığındakı döyüşdə özbək hökmdarı Məhəmməd Şeybani xanı məğlub etməsi nəticəsində Xorasan vilayəti və Ceyhun çayına qədər uzanan torpaqlar qızılbaşların tabeçiliyi altına keçdi.
1499-cu ildə İsmayılın rəhbərliyi altında başlanan şiə-qızılbaş hərəkatı Səfəvilərin əvvəlki çıxışlarıbnndan (Cüneyd, Heydər, Sultan Əli) əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi. İ.P.Petruşevski yazırdı: ”Əgər Şeyx Heydər yalnız Azərbaycanı birləşdirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdusa, İsmayılın müridlərinin və tərəfdarlarının məhz qonşu ölkələrdə fəal çıxışları onun qarşısında daha geniş vəzifələr qoydu. O, Azərbaycanı birləşdirdi (1502-ci il) və öz hüdudlarına bir sıra ölkələri də daxil edə biləcək böyük şiə dövləti yaratmağa səy göstərən məsləkdaşlarının arzularını da yerinə
56 yetirməyə məcbur oldu” 77. İsmayılın hərəkatı, Ağqoyunlu dövləti ərazisində xalqın narazılığının artmasından və hakim təbəqə daxilindəki nifaqın kəskinləşməsindən doğmuş tam dağılma dövründə başlanmışdı. Bu hərəkat əvvəlki çıxışlardan daha geniş ictimai zəminə malik olması ilə səciyyələnirdi. Bu hərəkatda qızılbaş tayfalarından başqa, yerli (oturaq) feodallar, tacirlər də fəal iştirak edirdilər. Hərəkatın xalq – kəndlilər və sıravi köçərilər tərəfindən dəstəklənməsi onun müvəffəqiyyətini təmin edən həlledici amil oldu. Sonuncular öz ümidlərini şiəlik hərəkatları ilə bağlamağa adət etmişdilər. Hekayə üslubunda olan mənbələr qızılbaş hərəkatının ideologiyası, yəni onun iştirakçılarının ictimai və siyasi məramı haqqında mühakimə yürütməyə imkan vermir. Bu cəhətdən Şah İsmayıl Xətayinin öz divanı (şeirlər külliyatı) böyük əhəmiyyət kəsb edir. V.F.Minorski yazırdı: “Yalnız “Divan”, ilk Səfəvilərin sirli bidətinə açar ola bilər. Bu dinamik, zahirən mistik və dini ideyalar bilavasitə fəaliyyətdə asanlıqla öz ifadəsini tapır. Onlar hərəkatın zərbə qüvvəsini təşkil edən həmin ünsürlərin siyasi xəttini təmsil edirlər” 78 . Xətayinin “Divan”ında öz əksini tapmış qızılbaş nəzəriyyəsinə görə, Xəlifə Əli imamdır və kim bunu qəbul etmirsə, o kafirdir. Məhəmməd peyğəmbərdirsə, Əli “Allah həqiqətinin təzahürüdür” (“məzhər-i həqq”dir). İsmayıl özünün Əli və Fatimədən başlanan “mənşəyi” ilə fəxr edir. O, Əlidə ilahi mahiyyətin başqa şəklə düşdüyünə inanır. Əvvəlcə o (İsmayıl), Əli ilə bir olmuş, indi isə yenidən zühur etmişdir. Peyğəmbərin və imamın keyfiyyətləri onun simasında təcəssüm etmişdir. İnsan Allahın təcəssümü ola bilər. İsmayıl – insan qiyafəsində olan Allahdır (adam donuna girmiş xuda). O, bu dünyaya “Allahın nuru” (nuri xuda), “peyğəmbərlərin möhürü” (ənbiya xətmi), “kamil rəhbər” (mürşid- kamil),”aparıcı imam” (imam-rahnema), mütləq həqiqət - Allah (həqq-i mütləq) kimi gəlmişdir. O, ğzünün “qazi”, “sufi”, “əxi” adlandırdığı tərəfdarlarından təkidlə pərəstiş, təzim, kor – koranə itaət (səcdə,socud) tələb edirdi. Əlinin və onun nəslindən olanların ilahiləşdirilməsi, Allahın əlamətlərinin insanda görünməsi, Allahın dönə-dönə təcəssüm etdirilməsi
57 ifrat şiə tiriqətləri üçün xasdir. Onlar istər sünnilərdə, istərsə də mötədil şiələrdə islama bidət və yad sayılır 80 . V.A.Qordlevski “əhl-i həqq” (“həqiqət əhli”) təriqətinin təlimini nəzərdən keçirərkən belə bir maraqlı nəticəyə gəlir ki, “mücərrəd fəlsəfi ideyakar yalnız xalq içərisində Əlinin ilahiləşdirilməsi formasında öz ifadəsini tapa bilər” 81 Məlum olduğu kimi, XX əsrə qədər Kiçik Asiyada ifrat şiə “Əli ilahi” (“Əlini ilahiləşdirənlər”), yaxud “əhl-i həqq” (“həqiqət əhli”) təriqətinin tərəfdarlarını qızılbaşlar adlandırırdılar. Deyilənlərdən aydın olur ki, qızılbaş hərəkatının yuxarı təbəqələrinin şiəliyi ifrat şiələrin (xalq kütlələri ideoloqlarının) güclü təsirinə məruz qalmışdı. Bu, sadə xalqın hərəkatda fəal iştirakının gösrəricisidir. Qızılbaşlar Şah İsmayılı çox sevir və onu ilahiləşdirirdilər. Venetsiya səyyahlarının təsdiq etdiyi kimi o, xalq içərisində də böyük şöhrət qazanmışdı 82 . Şah İsmayıla xilaskar, imam Mehdi kimi baxırdılar 83 . V.Qordlevski bununla əlaqədar olaraq yazmışdı: “...XVI əsrdə xalq təfəkkürü yenə də coşqun gərginlik içərisində çırpınırdı. Şiə ideyaları yenidən ortaya çıxmışdı: xalq, həsr\ətində olduğu xilaskar – Mehdi, yaxud imam intizarı ilə yaşayırdı. Kiçik Asiyada güclü təşviqat aparılırdı. Dərviş dəstələri ölkəni gəzib – dolaşır, əhalini həyəcana salır və aldadırdılar” 84 . Səfəvi şeyxlərinin uğurla istifadə etdikləri, Azərbaycanda əlverişli zəmin tapan dini yüksəliş türkdilli tayfalarla məskunlaşmış Kiçik Asiyanın Şərq hissəsini də bürüdü. Osmanlı feodallarının qəsdləırindən öz istiqlaliyyətini qorumaq və dövlət yaratmaq üçün bu tayfaların bir hissəsi hərbi – siyasi ittifaqlarda birləşməyə başladı. N.D.Mikluxo – Maklay yazır: ”Sonralar qızılbaşlar adlanmış bu tayfalar öz dilinə və mənşəyinə görə XV əsrdə ardıcıl surətdə Azərbaycanın və İranın böyük hissəsinin sahibi olmuş, qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərini yaratmış Azərbaycan tayfaları ilə qohum idilər” 85 . Şiə islahatı və onun əhəmiyyəti Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|