Oqtay əFƏNDİyev
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
67 ŞirvanşahFərrux Yəsar həlak olduqdan sonra Şirvanşahlar dövlətinin varlığına son qoyulmadı.Şirvan taxtında onun oğlanlarından biri,bir ilə qədər hakimiyyətdə olmuş Bəhram bəy əyləşdi.Onun vəfatından sonra isə qardaşı Qazı bəy hakimiyyətə gəldi. Bir neçə ay sonra o taxt-tacı ələ keçirmiş oğlu Sultan Mahmud tərəfindən öldürüldü. Mənbələrin məlumatlarına görə,hakimiyyəti qəsb etmiş bu adamın qəddarlığından hədsiz əziyyət çəkən Şirvan əhalisi onun əmisinin,Gilan hakimi Hüsaməddinin 121 ölkəsində olan Şeyx İbrahim Şeyxşahın ardınca elçi göndərdi. Şeyxşah 1502-ci ildən II İbrahim adı ilə taxta çıxdı.Sultan Mahmud kömək almaq ümidi ilə I Şah İsmayılın sarayına qaçdı. I Şah İsmayıl Sultan Mahmudu müdafiə etməyi lazım bildi.Münəccimbaşının verdiyi məlumata görə,Sultan Mahmud qızılbaşlardan hərbi kömək alaraq Şirvana hərəkət etdi.Şeyxşah Gülüstan qalasına çəkildi.qalanın mühasirəsi üç aya qədər davam etdi.Mühasirədə olanların vəziyyəti təhlükəli hal alırdı.Lakin bu zaman gözlənilməz hadisə baş verdi: Mahmud yatdığı yerdə xidmətçisi tərəfindən öldürüldü. Gecə zülmətində onun başı qalaya çatdırıldı. Bundan ruhlanan şirvanlılar gecə həmləsi təşkil etdilər və özlərini itirmiş qızılbaşları qılıncdan keçirdilər 122 .
göstərilməmişdir. Qızılbaşların Şirvana yuxarıda təsvir edilən yürüş tarixinə münasibətində Y.A.Paxomov maraqlı müşahidələr aparmışdır 123
. 1935-ci ildə Gəncə yaxınlığında Çaykənd kəndində Şirvanşahların və I Şah İsmayılın sikkələrindən ibarət pul dəfinəsi tapılmışdır. Y.A.Paxomov tərəfindən siyahıya alınmış bu dəfinədə I Şah İsmayılın Şamaxıda və Şabrandav zərb edilmiş, hicri 911 (1505- 1506)-ci il tarixli pullar vardır. Halbuku bu dövrdə Şirvanın hökmdarı II İbrahim Şeyxşah idi. Digər tərəfdən Y.A.Paxomovun fikrincə, istər bu dəfinədə, istərsə dəŞeyxşahın pulları olan başqa 68 məlum kolleksiyalarda hicri 911 və 912 (1505-1507)-ci illərdə zərb olunmuş pulların tamamilə olmaması müşahidə edilir. Y.A.Paxomov bu faktların əsasında belə bir nəticəyə gəlir ki, göstərilən illərdə Şamaxı, Şabran və Şirvanın bir hissəsi İsmayılın tabeliyinə keçmişdi; Şeyxşah yalnız hicri 913 (1507-1508)-cü ildə Şamaxını özünə qaytarmış, artıq öz adından pul zərb etdirmişdi. Tədqiqatçı deyilənlərə belə yekun vurur: “Birincisi, Sultan Mahmuda kömək etmiş Səfəvilər nəinki Şamaxını, həm də Şirvanın şimal hissələrini, məsələn Şabranı tuta bilmişdilər.; ikincisi, bu köməyin əvəzində Sultan Mahmud özünü Şah İsmayıln təbəəsi saymağı və onun adından pul zərb etdirməyi öhdəsinə götürmüşdü” 124
. Y.A.Paxomovun numizmatik məlumatlara əsaslanan həmin nəticələri, əsasən narrativ mənbələrin məlumatları ilə düz gəlsə də, aşağıdakı faktlar onların bir qədər dəqiqləşdirməsini tələb edir. İbrahim Əmini xəbər verir ki, I Şah İsmayıl Hüseyn Kiya Çəlavinin qorunduğu Usta qalasını mühasirəyə alanda “Qazı bəyin oğlu Sultan Mahmud “ şah qərargahına gəldi və Şirvan taxt – tacına öz hüquqlarını təsdiq etdirdi 125
. Biz bilirik ki, Usta qalasının mühasirəsi və alınması hicri 909 (1504-cü ilin yazında)-cu uldə 126 baş vermişdir. Deməli, Sultan Mahmudun qızılbaş hissələri ilə yürüşü yalnız həmin müddətdən sonra ola bilərdi. Biz elə
həmin hicri 911 (1505-1506)-ci ildə qızılbaşların Şirvana yürüşü haqqında da məlumatlar əldə etmişik. Həsən bəy Rumlu xəbər verir ki, həmin ildə Şah İsmayıl “hökm vermişdi ki, Sultan Heydərlə döyüşdə onun düşmənlərinin tərəfində olanların hamısını öldürsünlər.O bu işi təhqiq etməyi qorçibaşı Əbdül bəy Dədəyə tapşırdı. Bu səbəbdən xeyli adam öldürüldü” 127 . Anonim müəllif bu hadisənin bəzi təfsilatlarını göstərir. O yazır ki, Əbdül bəy Dədə I Şah İsmayılın əmri əsasında qoşunla Şirvana yollandı, çoxlu 69 “türkman”ı, Təbərsaran və Şirvan sakinini qırdı 128 . Bu haqda digər mənbələr də məlumat verirlər 129
. Mənə elə gəlir ki, yuxarıda göstərilən I Şah İsmayılın adı olan pulların (hicri 911-ci ildə Şamaxı və Şabranda zərb edilmiş) məhz Əbdül bəy Dədənin başçılığı ilə qızılbaşların həmin yürüşü zamanı zərb edildiyinə şübhə etməyə əsasımız yoxdur. Qeyd olunan faktlar Sultan Mahmudun və Əbdül bəy Dədənin Şirvana yürüşləri arasında əlaqənin olması fikrinə gətirib çıxarır. Belə güman etmək məntiqi olar ki, söhbət müxtəlif vaxtlarda olmuş iki yürüşdən deyil, Sultan Mahmudun da iştirak etdiyi bir yürüşdən gedir. I Şah İsmayılın ilk yürüşündən sonra Səfəvilərin Şirvan hökmdarları ilə siyasi münasibətləri məsələsi hələ qz öyrənilmişdir. “Azərbaycan tarixi”ndə bu münasibətlərin xarakterinə düzgün qiymət verlimişdir: “1500-1501-ci illərdə qızılbaşların yürüşündən sonra Şirvan, əsasən Səfəvilərin vassal asılılığı altına düşdü” 130
. Aşağıda verdiyimiz yeni material həmin səciyyəni nəinki təsdiq edir, həm də onu mühüm təfərrüatlarla tamamlayır və bu münasibətlərin mahiyyətini dəqiqləşdirir. Bizim əlimizdə 1501-ci ildə qızılbaşlar Şirvandan getdikdən sonra, orada Səfəvilərin nümayəndələrinin qalması barədə mötəbər məlumat vardır. Məsələn, bizə məlum olur ki, İsmayılın ən nüfuzlu silahdaşlarından biri və onun tərbiyəçisi Hüseyn bəy Lələ Şamlı Şirvana canişin təyin olunmuşdu. Sonuncu, özünün xidmətçisini (“cilovdar”) – darmadağın edilmiş Şirvanlıların təqib edilməsi zamanı Fərrux Yəsara çatması, onu vurub atdan salması və şirvanşahın başını İsmayıla gətirməsi ilə fərqlənmiş Şahgəldi ağanı öz yerinə təyin etmişdi 131
. Sonra məlumat verilir ki, Şeyxşah Gilandan qayıtdı, boş qalmış Şirvan taxtına sahib oldu və “həmin vilayət tutulduqdan sonra oranı Lələ bəyin müavini kimi idarə etmiş” Şahgəldi ağa Şirvan hüdudlarını tərk etməyə məcbur oldu. İlk vaxtlar Şeyxşah öz adamlarını hədiyyələrlə Şah İsmayılın sarayına göndərmiş, özünün
Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|