Oqtay əFƏNDİyev
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II Şah İsmayılın taxta çıxarılması
146 çıxmağa cürət etmirdi”. İndi isə 1576-cı il 14 may hadisələrinə qiymət verməyə cəhd göstərək. V.Hins bu məqsədlə yuxarıda təsvir olunanhadisələrdə, hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan hər iki dəstənin tərkibi haqqında aşağıdakı məlumatları ayırmışdır: HEYDƏRİN DƏSTƏSİ Hüseyn bəy – ustaclı tayfasının ən nüfuzlu əmiri, şahzadə Mustafanın tərbiyəçisi (lələsi), bu dəstənin başçısı. Zal bəy – gürcü sərkərdəsi, şahzadə İmamqulunun dayısı. Əlixan bəy – gürcü zadəganı, şahzadə Heydərin dayısı. Murad xan, Piri bəy, Məhəmməd bəy – sarayda vəzifələri olan ustaclı əmirləri. Allahqulu Sultan Aycək oğlu – nüfuzlu ustaclı rəislərindən biri.
Xəlifə Ənsar Qaradağlı – Qəhqəhə qalasının rəisi, şahzadə İsmayılın zindanbanı. Həmzə Sultan – talışların rəisi. Sədrəddin xan – I Təhmasibin vəziri Məsum bəy Səfəvinin oğlu, şeyxavənd tayfasının (nəslinin) ağsaqqallarına mənsub idi. Şahzadə Heydərin lələsi kimi öz atasını əvəz etmişdi.
Ustaclı tayfası, gürcülər, şayxavənd tayfası və talışlar. İSMAYILIN DƏSTƏSİ
rəisi, bu dəstənin başçısı. 147 Şamxal Sultan – sarayda çərkəz hərbi dəstəsinin başçısı, şahzadə Pərixan xanımın və şahzadə Süleymanın dayısı. Əmiraslan bəy - əfşar tayfasının başçısı, nüfuzlu əmir, şahzadə Əhmədin lələsi. Vəli bəy Əfşar – mayın 14-dən 15-nə keçən gecə sarayda növbə çəkmiş mühafizə dəstəsinin başçısı. Heydər Sultan Çabuk – türkman tayfasının başçısı. Dəli Budaq Rumlu, Mahmud bəy Əfşar, Süleyman bəy Türkman, Xan Vəzir bəy Baharlı – qızılbaş əyanlarının nümayəndələri, təsvir olunan hadisələrin fəal iştirakçıları. Şahzadə Pərixan xanım – I Şah Təhmasibin çərkəz qadınından doğulmuş qızı, şahzadə Süleymanın bacısı, 30 yaşında, gözəl, ağıllı, çox nüfuzlu. Rumlu, əfşar, türkman, şamlı, qacar, zülqədər, bayat, varsaq tayfaları və çərkəzlər. V.Hins göstərilən məlumatlardan belə nəticə çıxarır ki, “təmiz türk qanlı” İsmayılı yalnız türk qızılbaş (çərkəzlərdən başqa) əyanları, Heydəri isə ustaclı, şeyxavənd tayfaları, talışlar, fars ruhani-bürokrat əyanları, həmçinin də gürcülər müdafiə etmişdilər 39 .
türk hərbi-qızılbaş aristokratiyasını aparıcı mövqelərdən salmaq üçün fars (tacik) əyanlarının onun əleyhinə olan digər qüvvələrlə ittifaqda çıxışını görür 40 . Lakin aşağıdakı səbəblərə görə, V.Hinsin dəlilləri ilə razılaşmaq çətindir. Məsələ bundadır ki, Heydər Mirzənin ardıcılları arasında V.Hinsin farslar kimi qələmə vrdiyi əsas qüvvələri heç də farslar deyil, elə həmin türklər (azərbaycanlılar) təşkil edirdilər. Bu dəstənin başlıca qüvvəsi qüdrətli qızılbaş ustaclı tayfası idi. Şeyxavənd nəsli (tayfası) V.Hins tərəfindən qeyd-şərtsiz fars tayfalarına aid edilir. Lakin bu, belə deyildi. Ustaclı kimi onlar da türk nəsli, tayfası idilər 41 . Farslara qohum olanlar yalnız talışlar idilər. Ancaq onlar Heydərin 148 dəstəsində ikinci rol oynayırdılar. Digər tədqiqatçı – R.M.Seyvori belə hesab edir ki, mübarizə qızılbaş hərbi əyanları və Səfəvilər sarayının yeni ünsürləri – gürcülər və çərkəzlər arasında gedirdi 42 . Lakin adları çəkilən gürcülər və çərkəzlər (müsəlmanlığın şiəlik təriqətini qəbul etmiş və Səfəvilərin xidmətinə daxil olmuş Gürcüstan feodal əyanlarının və Qafqaz dağlarının şimal hissəsi əhalisinin yuxarı təbəqələrinin nümayəndələri) müstəqil siyasi qüvvə olmamış, göstərilən hadisələrdə ikinci dərəcəli rol oynamışlar. Fars əyanları bu dövrdə müstəqil siyasi qüvvə kimi çıxış etmək üçün hələ olduqca zəif idilər. Buna görə də 14 may qanlı toqquşmaların hakimiyyət uğrunda və dövlət işlərinə nüfuzlarını gücləndirmək üçün ayrı-ayrı qızılbaş əyanları arasındakı daxili mübarizənin yeni təzahürü kimi baxmaq lazımdır. Ustaclı tayfasının əyanları Heydərin taxt-taca olan iddialarını müdafiə etməklə, I Şah Təhmasibin hakimiyyətinin son dövründə dövlət işlərində tutduqları aparıcı mövqeləri qoruyub saxlamağa ümid edirdilər. Ustaclı feodallarını tutmuş olduqları yüksək vəzifələrdən sıxışdırıb çıxarmaq və onların yerini tutmaq ümidi ilə qızılbaş tayfalarının mütləq əksəriyyəti (rumlu, əfşar, türkman, şamlı, qacar, zülqədər, bayat, varsaq) onlara qarşı birləşmişdi
Təsvir olunan hadisələr baş verdiyi zaman şahzadə İsmayıl Qəhqəhə qalasında, I Təhmasibin göndərdiyi yeddi qorçinin mühafizəsi altında idi. Atasının vəfat etməsi və şahzadə Heydərin öldürülməsi xəbərləri ona çatanda qala rəisi Xəlifə Ənsar Qaradağlı ova çıxmışdı. İsmayıl, Xəlifə Ənsara inanmır, onu Heydərin tərəfdarı hesab edirdi. Bundan əlavə, o, Qəzvindən gələn xəbərlərə də şübhə ilə yanaşır, bunları özünə qarşı məharətlə düşünülmüş tələ 149 sayırdı. O, hər ehtimala qarşı öz təhlükəsizliyini təmin etmək üçün tədbirlər gördü. Qalada keşik çəkən Xəlifə Ənsarın adamları qorçilərin köməyilə aldanılaraq ələ keçirildilər və zərərsizləşdirildilər. Onlar qalanın çıxış və giriş yollarında baş verə biləcək hücum ehtimalına qarşı maneələr qurdular. Xəlifə Ənsar İsmayılın tərəfdarlarının paytaxtda qalib gəlməsi xəbərini alıb qalaya qayıtdı. Dəfələrlə itaət etdiyini bildirməsinə baxmayaraq, İsmayıl onu qalaya buraxmadı. Yalnız 3 gündən sonra, Azərbaycanın cənub hissəsindən xalq kütlələri və paytaxt əyanlarının nümayəndələri qala ətəklərinə axışıb gələndə qala qapıları taybatay açıldı. Elə buradaca, qalanın qarşısında ustaclı tayfasından Heydərin tərəfdarlarından olan bir dəstə adam İsmayılın əmri ilə edam edildi. Sağ qalanlar Ərdəbilə - Səfəvilərin məqbərəsinə qaçmaqla canlarını qurtardılar. İsmayıl qaladan çıxdı və onu paytaxta müşayiət etmək üçün xüsusi olaraq Qəzvindən qızılbaş əyanlarının göndərdiyi Heydər Sultan Çabuk Türkmanın alaçığında dayandı. Bura hər gün ardı-arası kəsilmədən öz sədaqətlərini bildirmək üçün xalq kütlələri gəlir və onun “kandarından öpmək şərəfinə nail olurdular”. Bir neçə gündən sonra İsmayıl öz əcdadlarının müqədəs məzarlarını ənənəvi qaydada ziyarət etmək üçün Ərdəbilə yola düşdü. Zəncan çəmənlərində İsmayılı şahzadə Pərixan xanımın göndərdiyi şahzadə İbrahim və vəzir Mirzə Salman, mərhum şahın dövlətxana (saray), hərəmxana, divanxana və büyutat (saray emalatxanaları) məımurları qarşıladılar. Mərasimə İsmayılın mehribancasına qəbul etdiyi şahzadə İbrahim başçılıq edirdi. İsmayıl onu səmimiyyətlə qucaqlayaraq “qardaşım” adlandırdı. Pirə Məhəmməd xan Ustaclı, şahzadə İmamqulu ilə birlikdə Gilandan bura gəlmişdilər. Pirə Məhəmməd xan, ustaclı əyanları arasında həmtayfalarının İsmayıla tərəfdar olmaqla ittiham etdikləri yeganə adm idi. İsmayıl riyakarcasına şahzadə İmamqulunu da
Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|