Orqanlar aid olduqları sistemlərdən asılı olmayaraq müxtəlif növ toxumalardan təşkil olunurlar. Ona
Yüklə 0,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QANIN FORMALI ELEMENTLƏRİ Eritrositlər
20 Qanın plazmasının 90-93%-i su, 7-10%-i quru maddədən ibarətdir. Quru maddənin 6,6-8,5%-ni zülallar, 1,5-3,5%-ni başqa üzvi və mineral birləşmələr təşkil edir. Plazmanın əsas zülalları albumin, qlobulin və fibrinogendir. Qanda cərəyan edən antitellər qanın qlobulin fraksiyası zülallarına daxildir, buna görə də onları immunoqlobulinlər də adlandırırlar. Qanın plazmasının pH-ı 7,36-dır. Qanın ümumi həcminin müəyyən hissəsini formalı elementlər təşkil edir. Onların həcminin faizlə miqdarının ifadəsi hematokrit adlanır. Orta yaşlı kişilərdə bu ədəd 44-46%, qadınlarda isə 41-43% ola bilər. Ümumiyyətlə, sağlam şəxslərdə bu göstərici 36%-dən 48%-ə qədər ola bilər. Qanın formalı elementləri qan yaxmasında öyrənilir. Qan yaxmasını metanolda fiksə etdikdən sonra Romanovski üsulu ilə boyayırlar. Bu üsulla boyamada 2 boyaqdan istifadə olunur: azur II (əsasi boyaq) və eozin (turş boyaq)
orqanellərini itirmiş nüvəsiz hüceyrələrdir (posthüceyrə strukturları hesab edilirlər). Eritrositlərin əsas funksiyası O 2 və CO 2 daşınması, yəni qazlar mübadiləsinin təmin olunmasıdır. Bu funksiyanın təmin olunması eritrositlərdə tərkibində dəmir olan spesifık zülal olan hemoqlobinlə əlaqədardır. Bundan başqa eritrositlər aminturşuları, antitelləri, toksinləri və bir sıra dərman maddələrini sitolemmanın səthinə adsorbsiya etməklə onların daşınmasında da iştirak edir. Eritrositlərin miqdarı yetkin orqanizmdə kişilərdə 1 litrdə 3,9x10 12 -dən 5,5x10 12 , qadınlarda 3,7x10 12
12 -dək olur. Eritrositlərin miqdarı yaş, hormonal fon, emosional və əzələ gərginliyi, həmçinin ekoloji faktorlardan asılı olaraq dəyişə bilər. Eritrositlərin miqdarının artması eritrositoz, azalması isə anemiya kimi xaraktrizə olunur. Normada eritrositlər iki tərəfi basıq disk formasmda olur, diskositlər adlanırlar. Qocalmış eritrositlər formalarını dəyişirlər. Ona görə də, eritrositlərin ümumi miqdarının 80-85%-ni diskositlər, 15-20%-ni isə qeyri-düzgün formalar - sferosit, planosit, exinositlər təşkil edir. Qeyri-düzgün formaların qanda miqdarının çoxalması poykilositoz adlanır. Eritrositlər qan kapilyarından keçərkən formalarını çox dəyişirlər. Eritrositlərin diametri 7,1-7,8 mkm ölçüdədir. Normal qanda 75% eritrositlər bu ölçüdə olur və normositlər adlanır. Diametri 8 mkm-dan böyük eritrositlər
Makrosit və mikrositlərin ümumi miqdannm 25%-dən çox olması anizositoz adlanır. Eritrositin ümumi həcminin 45%-i hemoqlobin təşkil edir. Hemoqlobin qazlar mübadiləsində iştirak edərək oksigenin ağ ciyərlərdən toxumalara, toxumalardan ağ ciyərlərə daşınmasını təmin edir. Eritrositin sitoplazmasında əsas zülallardan biri də karboanhidraza fermentidir. Bu ferment CO 2 -nın cox hissəsinin nəqliyyat ücün əlverişli formaya – HCO 3 - (hidrokarbonat ionuna) və əksinə çevilməsini katalizə edir. İnsan orqanizmində eritrositlərdə 2 tip hemoqlobin ola bilər: 1) HbF embrion üçün xarakterdir və fetal hemoqlobin adlanır. İnkişafın 8-36-cı həftələrində eritrositlərdə olur və dölün hemoqlobinin 90-95%-ni təşkil edir. Doğuşdan sonra bu miqdar tədricən azalır və 8 aylıq uşaqda 15% təşkil edir. 2) HbA yetkin orqanizm üçün xarakterikdir. Hemoqlobinin bu tiplərinin zülal hissələri aminturşu ardıcıllığına görə fərqlənirlər. Yetkin orqanizmdə isə HbA - 98%, HbF - 2% təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, Hb F-in oksigenə həssaslığı HbA-dan yüksəkdir. Eritrositin tərkibindəki hemoqlobində olan dəmir qana qırmızı rəng verir. Qan preparatlarını boyayarkən eritrositlər oksifil olurlar. Periferik qanda normada diskosit formasında olan 1-5% cavan eritrositlər – retikulositlər olur ki, bunlar da yetkin eritrositlərə diferensiasiya edirlər. Retikulositlərdə hemoqlobin nisbətən az olur, sitoplazmada dənəvər strukturlar aşkar edilir. Elektron mikroskopu vasitəsilə müəyyən edilmişdir ki, dənəvər-torlu strukturlar tərkibində ribosom olan endoplazmatik şəbəkənin qalıqlarıdır. Güman edilir ki, retikulositlərdə az miqdarda zülal sintezi (qlobin) həyata keçir. Eritrositin sitoplazmasında hemoqlobindən başqa müəyyən funksiyaları yerinə yetirən fermentlər (məs.: karboanhidraza fermenti) də vardır. Bu fermentlər qazlar mübadiləsi, hüceyrə formasının saxlanılması və s. funksiyalar üçün çox vacibdir. Karboanhidraza fermenti eritrositin sitoplazmasının əsas zülallarında biri olmaqla, CO 2 -nın nəqliyyat üçün əlverişli olan hidrokarbonat ionuna (toxumalarda) və əksinə çevrilməsini (ağciyər kapilyarlarında) təmin edir. Eritrositlərin həyat dövrü 120 gündür. İnsan orqanizmində eritrosit ömrünü başa vurduqdan sonra hemoqlobin qlobin və hemin qrupuna parçalanır. Hemin qrupundan azad olmuş dəmir qismən yeni
21 eritrositlərin yaranmasına sərf olunur. Eritrositlər qocalarkən onlarda bəzi fermentlərin aktivliyi və bununla əlaqədar qazlar mübadiləsi fünksiyası zəifləyir. Eritrositin hüceyrə membranı çox plastikdir, bu da ona deformasiya etməyə, nazik kapilyarlardan (4-5 mkm) keçməyə imkan verir. Bu proseslər kortikal sitoplazma və sitoskelet elementlərinin iştirakı ilə təmin olunur. Eritrosit membranının əsas transmembran zülalları zolaq 3 zülalı və qlikoforinlərdir. Spektrin isə kortikal sitoplazma zülalları qrupuna daxil olub membranın daxili səthində yerləşir. Spektrin sitoskletin aktin zülalları ilə birləşir və spektrin-aktin kompleksi əmələ gətirir ki, bu da membranın zolaq 3 zülalları ilə ankrin zülalı vasitəsi ilə əlaqələnir. Bu birləşmə membranı daxilə doğru dartaraq, eritrositə ikitərəfıbasıq disk formasını verir. zolaq 3 zülalı – membranda qlükoza daşıyıcısı rolu oynayır, həm də Clˉ və HCOˉ anionlarının nəqliyyatında iştirak edir (bu haqda əlavə məlumat üçün bax: [2], s.76). Qlikoforinlər – membran qlikoproteidləridir. Onun karbohidrat zəncirində Ag-determinantları yerləşir (A və B aqqlütinogenləri). Rezus faktor antigenləri də eritrosit zarında yerləşən membran qlikoproteidləridir. Eritrositlərin ölümü hüceyrədaxili faktorlar, həm də mikromühit faktorlarının təsiri ilə həyata keçirilir. Belə ki, eritrositdə fermentlərin sintezi mümkün olmadığı üçün, tədricən sitoplazmada mübadilə prosesləri zəifləyir, hüceyrənin forması dəyişir, zülallarda deqradasiya baş verir, yeni antigenlər yaranır. Belə qocalmış eritrositlər makrofaqlar tərəfindən tanınır və faqositoza uğradılır. Beləliklə, plazmatik membranın səthində görünən qocalıq antigenləri qocalmış eritrositlərin tapılmasına və kənarlaşdırılmasına səbəb olur. Bu antigen eritrosit zarında zolaq 3 zülalının deqradasiyası nəticəsində yaranır. Hemolitik anemiyalarda, malyariya xəstəliyi zamanı da eritrositlərin elliminasiya prosesi bu mexanizmlə baş verir.
funksional əhəmiyyətinin müxtəlifliyi ilə xarakterizə olunurlar. Müəyyən qrup leykositlər müdafıə fiınksiyalarında iştirak edərək mikrobların, yad cisimlərin və onların parçalanma məhsullarının faqositozunu təmin edir, həmçinin humoral və hüceyrə immunitetinin təşkilində də iştirak edirlər. Leykositlər şarabənzər formada olurlar. Yetkin insanda qanın 1 litrində miqdarı 4,8x10 9 -9,0x10 9 olur. Onların miqdarı qida qəbulu, fıziki və əqli gərginlik, həmçinin xəstəliklər zamanı dəyişə bilir. Leykositlərin miqdarının artması leykositoz, azalması isə leykopeniya adlanır. Leykositlər psevdopodilər əmələ gətirməklə aktiv hərəkət edə bilirlər, bu zaman onların formaları da kəskin dəyişir. Leykositlər kapillyarların endotel hüceyrələri arasından birləşdirici toxumanın ara maddəsinə, həmçinin bazal membranlardan hüceyrələr arasına keçə bilirlər. Onların hərəkət sürəti müxtəlif şərtlərdən asılıdır: mühitin konsistensiyası, pH, temperatur və s. Leykositlərin hərəkət istiqaməti də müəyyən faktorlarla müəyyən olunur ki, bunların içərisində də xemotaksis mühüm rol oynayır (yəni müəyyən kimyəvi qıcıqlandıncıların təsiri, məsələn, toxumanın parçalanma məhsulları). Hüceyrələrin qarşılıqlı əlaqəsi prosesində leykositlərin plazmolemmasında olan spesifık reseptorların mühüm əhəmiyyəti vardır. Qan cərəyanı ilə leykositlər bütün orqanizmə yayılır, toxuma və orqanlarda məskunlaşaraq aktivlik göstərir. Leykositlər şərti olaraq 2 böyük qrupa bölünürlər: dənəli leykositlər, yaxud qranulositlər və dənəsiz leykositlər, yaxud aqranulositlər. Qranulositlər adətən seqmentləşmiş nüvənin və sitoplazmada spesifık dənələrin olması ilə xarakterizə olunurlar. Romanovski-Gimza metodu ilə boyama zamanı bəzi leykositlərdə dənələr turş boyaqlara (eozin) həssaslıq göstərirlər ki, belə leykositlər eozinofil leykositlər adlanır. Bəzi leykositlərdə isə sitoplazmadakı dənələr əsasi boyaqlara həssaslıq göstərirlər, bunlar bazofil leykositlər adlanırlar. Digər qrup leykositlərdə olan dənələr həm turş, həm də əsasi boyaqlara həssaslıq göstərdikləri üçün belə leykositlər neytrofil leykositlər adlanırlar. Aqranulositlərin nüvəsi sferik, oval ya paxlaşəkilli olurlar, paycıqlara bölünmür, sitoplazmada spesifık dənələr olmur. Onlar 2 qrupa bölünürlər: limfositlər və monositlər.
ümumi miqdarının 65-75 %-ni təşkil edirlər.
Yüklə 0,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|