O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

(korrektsiya)  kiritishga tayyorgarlikka; 
2)
 
favquloddagi vaziyatlarga ko`nikish uchun shaxsga trening yordami bilan 
ta’sir o`tkazishga, unda ikkinchi qiyofani shakllantirishga; 
3)
 
organizmning  har qanday stixiyalarga chidamligini  orttirishga; 
4)
 
komillikka intilish his-tuyg`ularni takomillashtirishga; 
5)
 
shaxs imkoniyatlarni ro`yobga chiqishga ko`maklashishga o`zini ham 
kashf qilish, o`ziga o`zi buyruq berish, o`zini o`zi takomillashtirish, o`zini 
o`zi baholash, o`zini o`zi nazorat qilish, o`zini o`zi boshqarish, o`ziga o`zi 
taskin berish, o`zini o`zi qo`lga olish va hokazo. 
    
Inson hayotini va faoliyatini o`zgartiruvchi asosiy omillar mavjud 
bo`lib, ular muayyan darajada shaxsning ta’siriga beriluvchidirlar. 
Umumiy psixologiyaning asosiy printsiplari, determinizm, ong va faoliyat 
birligi, psixikaning faoliyatida rivojlanishi bo`lib hisoblanadi. 
1. Determinizm (lat.determinata) belgilayman ma’nosini bildiradi) printsipi 
tabiat va jamiyat hodisalari, shu jumladan, psixik hodisalarning ob’ektiv sabablar 
bilan belgilanishi haqidagi ta’limotdir. Shu boisdan psixika, ongning ob’ektiv 
borliq va nerv sistemasi bilan belgilanishi ilmiy psixologiyaning buyuk yutug`i 
hisoblanadi. Shuning uchun determinizm psixikaning turmush tarzi bilan 
belgilanishini va turmush tarzi o`zgarishiga mutanosib ravishda u ham 
o`zgarishini anglatadi. Shuni alohida ta’kidlash joiz-ki, hayvonlar psixikasining 
rivojlanishini biologik qonun tarzidagi tabiiy tanlash mezoni bilan o`lchanadi. 
Hayvonlardan farqli o`laroq insonda ong shakllanishining paydo bo`lishi 
muayyan bosqichlar orqali rivojlanishi moddiy ishlab chiqarilish vositalarini 
yaratish hamda takomillashtirish, mahsulotlarni qayta ishlash qonunlari bilan 
belgilanadi. Inson ongining ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot xususiyatiga ega ekanligini 
anglashi (tushunish) shaxs ongining ijtimoiy borliqqa (makro, mikro, mize 
muhitiga) bog`liqligi hakidagi ham tabiatshunoslik, ham insonshunoslik umumiy 
printsipga asoslangan buyuk xulosa kishilik jamiyatining olamshumul tantanasidir. 
2.Ong bilan faoliyat birligi printsipini psixologiya fanida qabul qilinishi 
shunday ma’noni anglatadi: a) ong bilan faoliyat bir-biriga qarama-qarshi voqelik 
emas; b) ong bilan faoliyat aynan biror-biriga o`xshash ham emas; v) ong bilan 
faoliyatning birligi ularning hukm surishi mexanizmidir. Faoliyat o`zining 
tuzilishi bo`yicha ichki va tashqi tarkiblariga ega bo`lsa-da, voqelik tashqi 
ifodasi bilan ajralib turadi. Ong bo`lsa faoliyatning ichki rejasini, uning dasturiy 
jabhasini aks ettiradi. Real vaqtlariing o`zgaruvchan (rivojlanishini anglatuvchi) 
modeli ongda yuzaga keladi, odam atrof muhit bilan munosabatga kirishganda 
undan mo`ljal oladi, natijada nuqsonlarga yo`l qo`ymaydi. Faoliyag ong 
yordamida amalga oshadi va o`z navbatida ong mazkur jarayonda 
takomillashadi. 
Ilmiy tadqiqot nuqtai nazaridan ong bilan faoliyat birligi printsipi, birinchidan, 
xulq-atvor, faoliyatni maqsadga muvofiq amalga oshirishga kafolat beradi; 
ikkinchidan, harakat, sa’y-harakatlarni muvaffaqiyatlarga erishishning 
ta’minlovchi ichki psixologik mexanizmni aniqlashga imkon beradi; ularning 
birligi psixikaning ob’ektiv qonuniyatlarini ochishga muhim imkoniyati, puxta 
shart-sharoit yaratadi. 
 
25

---

Agarda psixika faoliyat samarasi va mahsuli sifatida talqin qilinsa, u taqdirda 
psixika va ongning faoliyatda rivojlanish printsipi to`g`ri tushunilgan 
bo`ladi.Mazkur printsip rus psixologlari L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, va 
boshqalarning ilmiy tadqiqotlarida o`z ifodasini topgan. 
Z.Psixikaning taraqqiyotini dialektika nuqtai nazaridan tushunish psixik 
taraqqiyot insonning mehnat faoliyatiga, ta’limga, o`yin faoliyatiga bog`liq 
ekanligini aniqlashdan dalolat beradi. Ijtimoiy tajribani o`zgartirish jarayonining 
yuz berishi shaxs uchun psixik taraqqiyotning shakli sifatida xizmat qiladi va 
dasturiy bilimlarni egallashga mustahkam zamin hozirlaydi. Har qaysi faoliyat 
turi inson psixikasini rivojlantirish manbai va mexanizmi rolini bajaradi. 
Psixologlarning ushbu printsipga taalluqli fikrlaridan namunalar keltiramiz: 1) 
L.S.Vigotskiy; ta’lim psixikaning rivojlanishini yo`naltiradi, shu bilan birga bu 
jarayonda "sh pi faoliyatning yangi, mutlaqo boshqacha shakllari yaratiladi; 
2) SH.Blonskiy: tafakkur kichik maktab yoshida o`yinlar bilan, o`spirin ilk 
yoshida o`qish bilan bog`liq tarzda rivojlanadi; 3) S.L.Rubinshteyn: ong faoliyatda 
paydo bo`lib, ana shu faoliyatda shakllanadi; I )K.M.Teplov: qobiliyat faqat 
rivojlanishda mavjud bo`ladi; lekin rivojlanishi faoliyat jarayonidan boshqacha 
muhitda yuz bermagandek, faoliyat tegishli yaqqol faoliyatdan ajralmagan holda 
paydo bo`la olmaydi. 
Ma’lumki, psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaniig xususiyati va 
miyaning mahsulidir. Psixika borliqning sezgi organning orqali insonning 
miyasiga bevosita ta’sir etishi asosida vujudga kelib, bilish jarayonlarida, 
shaxsning xususiyati va holatlarida, diqqati, his tuyg`ulari, xarakter xislatlarida, 
qiziqishi hamda ehtiyojlarida o`z ifodasini topadi. 
Psixikaning negizida miyaning reflektor faoliyati yotadi. kiiqi dunyodan 
kirib keladigan qo`zg`atuvchilarga ichki yoki tashqi biologik organlar javob 
reaktsiyasini bildiradi. Bosh miya katta yarim sharlarida vujudga keladigai 
muvaqqat nerv bog`lanishlari psixik pmisalarning fiziologik asoslari 
hisoblanadi va ular tashqi ta’sirning natijasida hosil bo`ladi. 
Psixofiziologik qonuniyatlarga binoan miyaning funktsiyasi nafaqat nerv 
bog`lanishlarining birlashish mexanizmi hamda analizatorlar faoliyati 
mexanizmlari ta’sirida hosil bo`ladi. 
Psixikani tadqiq 
QILISH 
insonning butun ongli faoliyatini -uning ham nazariy, 
ham amaliy past faoliyatini o`rganishdir «Odamning ongliligi uning turli-tuman 
faoliyatida, xatti-harakatlarida namoyon bo`ladi. Inson shaxsi har xil shakl va 
mazmunga ega bo`lgan nazariy hamda amaliy faoliyatlarda tarkib topadi. Bunda 
muhit, irsiy belgilar, ijtimoiy ta’sir asosiy omillar hisoblanadi. 
Inson o`zi yashab turgan davrni, moddiy turmushni aks ettiradi, ijtimoiy-
siyosiy muhit ta’siri ostida bilimlarni o`zlashtira boradi, ijtimoiylashadi. Ijtimoiy 
muhitda uning his-tuyg`ulari, xarakteri, qobiliyati, iktidori, tafakkuri, ehtiyojlari, 
e’tiqodi, uni faollikka da’vat qiluvchi harakat motivlari, istaklari, tilaklari, 
xohishlari asta-sekin o`zgarib boradi. 
Insonning bilish faoliyati rivojlanishi unga o`zini kurshab turgan borliqni 
yanada chuqurroq, to`laroq, aniqroq aks ettirish imkoniyatini yaratadi va u 
borliqning asl mohiyatini, turli yo`sindagi o`zaro bog`lanishlari, murakkab 
 
26

---