O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Jahon psixologiyasi fanida xulq-atvor, muomala va faoliyat muvaffaqiyatini 
ta’minlovchi omillariing eng muhimi tariqasida piyunning emotsional xolati yotishi 
aksariyat nazariyotchi psixologlar tomonidan ta’kidlab o`tiladi. Shuni alohida 
ta’kidlab o`tish lozimki, inson muomalasining, xulq-atvorining kechishi, 
faoliyatining muvaffaqiyatli, sermahsul yakunlanishi ko`p jihatdan shaxsning 
emotsional holatlariga, kayfiyat, stress, affekt, ruhiy kechinmalar va yuksak his-
tuyg`ularga bog`liq. 
O’yin, mehnat, o`qish, muomala va boshqa faoliyat turlarining muvaffaqiyatli 
kechishi, shaxslararo munosabatlarda xulq-atvorning namoyon bo`lishi ijobiy 
psixologik holat sifatida baholansa, emotsiya va hissiyotning barqaror, maqsadga 
yo`nalgan tarzda ifodalanadi. His-tuyg`ularning mustahkamligi, barqarorligi, 
mukammalligi sifatlarning mavjudligi ularning dinamik streotiplar tipiga 
aylanganligidai dalolat beradi, faoliyat va xulqning shaxs tomonidan ongli ravishda 
boshqarish uslubi shakllanganligini bildiradi.   
Inson faoliyati va xulqining muayyan qonuniyatlarga asoslangan xolda amalga 
oshishi ham ob’ektiv, ham sub’ektiv shart- sharoitlarga bog`liq. Tabiiy omillarni 
keltirib chiqaruvchi  tashqi  shart-sharoitlar, ya’ni mikro va makro muhit, moddiy 
borliq, yordamchi vositalarning mavjudligi, ularning yuksak talablarga javob bera 
olish imkoniyati, tashqi qo`zg`atuvchilarning bezararligi, vaqt va fazoviy 
o`lchovlarning muvofiqligi, mutanosibligi kabilardan tarkib topadi.  
Tabiiy shart-sharoitlar muhit ta’sirida inson ruhiy olamida bir qator keskin 
xam sifat, xam miqdor o`zgarishlari vujudga keladi. Ular yangilanishlar, yangi 
fazilatlar, xislatlar tug`ilishida namoyon bo`ladi.  
Ob’ektiv (tabiiy) shart-sharoitlardan tashqari, inson omili bilan uzviy bog`liqligi 
sub’ekgiv (shaxsga oid, uning kiyofasiga bog`liq) shart-sharoitlar muomalaning, 
faoliyatning, xulqning ijtimoiy turmushda samarali amalga oshishini uzluksiz 
ravishda ta’minlab turadi. Sub’ektiv shart-sharoitlarning qatoriga shaxsning 
barqarorligi, xarakterning mustahkamlngi, ehtiyoj, motiv, maslak, salohiyatining 
puxtaligi, o`zini o`zi boshqarish uslubining qat’iy ravishda shakllanganligi, 
biologik shartlangan xislatlar esa o`zaro uyg`unlashganligi kabilar kiradi. 
Odatda ob’ektiv  va sub’ektiv  shart-sharoitlardagi o`zgarishlar tufayli ijobiy  
yoki salbiy  xususiyatli psixologik holatlar, hodisalar, xislatlar, kechinmalar 
ustuvorligi yuzaga kelib, moddiy asos funktsiyasini bajaruvchi oliy nerv 
faoliyatini, markaziy nerv sistemasining ritmikasini, ishchanlik qobiliyatini 
pasaytiradi. Buning oqibatida faoliyat, xulq va muomala amalga oshirishda odatiy 
sa’y-harakatlar, operatsiyalar, maromlar buzila boshlaydm, favqulodda asabiylik, 
ruhiy nuqsoniylik, qonuniyatdan chetga og`ishlik, noxush kechinmalar hokimligi 
yetakchilik qiladi.  
Insonning tabiatga va jamiyatga nisbatan munosabati tasodiflardan, favquloddagi 
vaziyatlarsiz amalga oshishi mumkin emas, chunki ehtmollar darajasidagi 
kutilmaning yo`qligi rejasiz vaziyatlarni shaxsining idrok maydonida keltirib 
chiqaradi. Hayot va faoliyat strategiyasi va taktikasining ekstremal tarzida o`zgarishi 
individual va ijtimoiy xususiyatli vaziyatlarning paydo bo`lishga olib keladi. 
Vaziyatlar stixiyali, xaotik (betartib, tasodif) xatti-harakatlarni vujudga keltirib, 
tekis, odatiy, davriy, barqaror xususiyatlar ritmikasini izdan chiqaradi, natijada 
 
23

---

insonning motivatsion, emotsional, kognitiv, regulyativ, xulqiy, irodaviy tuzilish 
tarkiblarining funktsiyasi buziziladi. Shaxs tuzilishga favquloddagi vaziyatlarning 
ichki larzasi faoliyat, xulq va muomalaning onglilik holatidan ongsizlikka o`tishini 
taqozo etadi, binobarin, muvaffaqiyatsizlik realiyaga aylanadi. 
Xo`sh, nima uchun shaxs tasodiflarning oldini olishga tayyor emas yoki 
ko`pincha u bu borada kuchsizlik, ojizlik qiladi? 
Ushbu muammo yechimini juda sodda tarzda hal qilish ham mumkin: 
1) shaxs ongli zot, yaratuvchilik qudratiga ega bo`lishidan qat’i nazar - u 
tabiatning tarkibiy qismi, instinktlar, shartsiz reflekslar ta’siriga beriluvchandir: 
2) shaxsning tana a’zolari  favquloddagi hodisalar va vaziyatlarga moslashgan 
emas (stixiya, halokat, tasodif, stress, affekt, xavf-xatar-risk); 3) shaxs komillik 
darajasiga erishmaganligi tufayli sababiy bog`lanish okibatlarini, fobiya 
(qo`rqish) bilan bog`liq his-tuyg`ularii oldindan sezish, payqash, ularga 
nisbatan aks ta’sir berish imkoni yo`q: 4) shaxsda ikkinchi qiyofaning 
shakllanmaganligi (test, trening, trenirovka bilan qurollanmaganligi) uning xavf-
xatar qurboniga aylantirishi shubhasiz. 
  Jahon psixologiyasi fanining ma’lumotlariga qaraganda, muvaffaqiyatsizlikdan 
hech kim himoyalangan emas, chunki ijtimoiy immunitet juda kuchsiz aks  ta’sir 
ko`rsatish imkoniyatiga ega. Ma’lumki, jismoniy, axlokiy va aqliy barkamollik tub 
ma’nodagi komil inson to`g`risida mulohaza yuritishga imkon beradi va 
tarkiblarning to`la munosibligi, uyg`unlashganligi, o`zaro taqozo etuvchanligi 
asosiy mezon vazifasini bajaradi, komillik darajasi sub’ektning ma’naviy 
dunyosiga aylanmas ekan, u taqdirda hech kim tasodiflar, favquloddagi 
vaziyatlar shaxs tomonidan odatiy hodisa sifatida osoyishta qabul qilinmaydi. 
Muvaffaqiyat garovi funktsiyasini bajaruvchi omillarning genezisi 
to`g`risidagi fikr yuritilganda, eng avvalo, ularning birlamchiligi, asosiy manba 
ekanligini nazarda tutish nazariy hamda metodologik muammolar yechimini 
oqilona topishga puxta negiz hozirlaydi, boshlang`ich harakat nuqtasini belgilab 
berishga xizmat qiladi. Nazariy mulohazalarga binoan, faoliyat, xulq va 
muomalaning bir tekis, samarali kechishi genetik nuqtai nazardan quyidagilarga 
bog`liq: 
1.
 
Ob’ektiv    (tabiiy)    va   sub’ektiv    (shaxsga   oid)    shart-sharoitlar 
mavjudligiga. 
2.
 
Ob’ektiv   va   sub’ektiv   shart-sharoitlar   hukm   surishini o`zgartiruvchi 
tasodifiy va favquloddagi vaziyatlar ta’sirchanligiga, ustuvorligiga. 
3.
 
Emotsiya va hissiyotning ijobiy (pozitiv), salbiy (negativ) xususiyat kasb 
etishiga. 
4. Insonning shaxslilik va xarakterologik xususiyatlarnning 
barqarorligiga. 
5.  Shaxsning komillik darajasiga erishganligiga va hokazo. 
 
    
Shaxsning hayot va faoliyatida muvaffakiyatga erishish, maqsadiga 
muvofiq sayi-harakatlarni unga yo`naltirish uchun quyidagilargi e’tibor qilish 
zaruratning- zaruratidir: 
1)
 
ob’ektiv va sub’ektiv shart-sharoitlar o`zgarsa, ularga tuzatishlar 
 
24

---