Mavzu 4. Motiv va emotsiya
Reja:
1.
Faoliyat to`g`risida tushuncha va uning o`ziga xosligi
2.
Ehtiyojlar faolllikning manbai sifatida
3.
Shaxsning shakllanishida moitvatsiyaning roli
4.
Qiziqishning psixologik tavsifi
Psixologiya fanida hayvonlarning xatti-harakati xulq-atvorining yuzaga
kelishi ko`p jixatdan ularni qurshab turgan mikro va makro muhitga bog`liq.
Insonni hayvonot olamining xususiyatlari bilan kiyos-lashga
harakat
kilsak, u holda mutlaqo boqacha voqelikning shohidi bo`lishimiz mumkin.
Chunonchi, shaxs o`ziniig faolligi bilan hayvonot olamidan farqli o`laroq
ajralib turadi, mazkur harakatlantiruvchi kuch ilk bolalik yoshidan e’tiboran
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot davomida to`plangan insoniyatning tajribasiga va
jamiyatning qonun-qoidalarini egallashga yo`naltirilgan bo`ladi. Faollik
negizida paydo bo`luvchi o`zgacha sifatni, o`ziga xoslikni egallagan xatti-
xarakatning yuksak ko`rinishi, faqat insongagina taalluqliligi orqali u
psixologiya fanida faoliyat deb nomlana boshlandi. Faoliyat faollikning
shaxsga xos turi sifatida vujudga kelib, u o`zining psixologik alomaglari bilan
xamda harakatdan tafovutlanadi.
Birinchidan, faoliyatning mazmuni to`la-to`kis uni yuzaga keltirgan
tabiiy, biologik va ma’naviy eqtiyoj bilan shartlanmaganligi tufayli uning
psixologik mexanizmi ham o`zgacha negiziga qurilishi mumkin. Mabodo
ehtiyoj motiv faoliyatga ichki
turtki berib, uni jadallashtirishga,
faollashtirishga erishsa, u vaziyatda faoliyatning mazmuni, shakllari ijtimoiy:
shart-sharoitlar talablar, zaruriyat, tajriba kabilar bilan belgilanadi.
Ikkinchidan, faoliyat muvaffaqiyatini ta’minlash uchun psixika narsa va
hodisalarning xususiy ob’ektiv xossalarini aks ettirishi, qo`yilgan maqsadga
erishish yo`l-yo`riqlarini aniqlab berishi joiz.
Uchinchidan, faoliyat shaxsning xulq-atvorini maqsadga qaratilgan
harakatlarni ro`yobga
chiqarish, yuzaga kelgan ehtiyojlarni va hamda
muhtojligi yo`k faollikning imkonini beradigan boshqarishni uddalashi lozim.
Shuning uchun faoliyat bilish jarayonlari irodaviy zo`r berishsiz amalga
oshishi amri mahol, chunki u har ikkala omil bilan uzviy aloqaga
kirishganidagina yaratuvchanlik xususiyatini kasb etadi
Odatda faoliyatga ta’rif berilganda, birinchi galda anglashilganligi
maqsad bilan boshqarilishi, so`ngra psixik va jismoniy faollikdan iborat
ekanligi ta’kidlab o`tiladi.
Faoliyatda maqsadni
anglash ishtirok etmasa, unda u ixtiyorsiz xatti-
xarakatt aylanib qoladi va bunday holat ko`pincha hissiyot bilan boshqariladi,
Jahl, g`azab, kuchli ehtiros holatlari yuz bergan odam ixtiyorsiz xarakat qiladi.
Biroq hatti-harakat ixtiyorsizligi uning ang lanilmaganligini bildirmaydi,
37
aksincha bunda inson motivini shaxsiy jabhasi anglanilgan bo`ladi, uning
ijtimoiy mazmuni esa qamrab olinmaydi.
Voqelikka nisbatan munosabatning muhim shakli sifatidagi faoliyat inson
va qurshab turgan olam orasida bevosita aloqa o`rnatadi. Inson faoliyatda
narsalarga nisbatan sub’ekt sifatida, shaxslararo
munosabatda esa shaxs
tariqasida gavdalanadi hamda imkoniyatlarini yuzaga chiqarishga musharraf
bo`ladi.
Inson faoliyatga yo`naltirilgan maqsadga erishish uchun shu yo`lda
harakat qilishi tufayli xususiy vazifalarni bajarishga kirishadi. U o`z oldida
turgan maqsadni amalga oshirish uchun ma’lum vaqt oralig`ida u yoki bu
amalni bajarada.
Psixologiyada faoliyatning alohida bir xususiy vazifasini bajarishga
mo`ljallangan, nisbatan tugallangan qismi, tarkibi harakat deb nomlanadi.
Faoliyat jahon psixolognyasi faning asosiy (fundameptal) tushunchalaridan
bnri hisoblanib, ko`pincha psixologik kategoriya sifatida olib qaraladi.
S.L.Rubinshteyn ong va faoliyat birligi printsipini ilgari surib va atroflicha
asoslab berib, faoliyat psixologiyasini yaratish zaruriyatini tushuntira oldi.
Uniigcha, mehnat
psixologik emas, balki "ijtimoiy kagegoriya", psixologiya
esa mehnat faoliyatining psixologik jabhalarini tadqiq etadi. Psixiklilikning
namoyon bo`lishi yoki hukm surishining ob’ektiv xulkda, faoliyatda
ifodalanadi.
Yuqoridagi
mulohazalardan
ko`rinib turibdiki, miyani ilgarilab aks
ettirish imkoniyati va hali amalga oshirilmagan harakatning natijasi inson
psixikasida qay tarzda in’ikos etilishi kuchli qiziqish uyg`otadi.
Bu hodisani
izohlashning yagona yo`li - u ham bo`lsa borliqning muhim hususiyati
hisoblanmish qonuniyatning mavjudligidir. Borliqdagi qariyb barcha narsalar,
munosabatlar, xususiyatlar, shart-sharoitlar, tuzilmalar bir-biri bilan doimiy
bog`liqlikka ega bo`lib, muayyan konuniyat asosida harakatlanadi, bu xolatdan
ikkinchisiga o`tadi.
Tashqi, yaqqol faoliyat favquloddagi davrda
ichki faoliyat tarzida his
etiladi. Ob’ektlarga yo`naltirilgan yaqkol harakatlar ularning muhim
xususiyatlariga mo`ljallangan timsoliy jarayon bilan almashtiriladi.
Xuddi
shu sabab shaklidan tashki, yakqol harakatdan, ichki, timsoliy harakatga mana
shu tarzda o`tish jarayoni interiorizatsiya deb ataladi.
Inson faoliyati murakkab va o`ziga xos jarayon bo`lib, shunchaki
ehtiyojlarni
qondirishdan iborat emas, balki ko`pincha jamiyatning maqsadi va
talablari bilan belgilanadi.
Shuning uchun shaxs faoliyatining jismoniy (tashqi) va psixik (ichki)
tuzilmalari bir-biri bilan uyg`unlashganligi ko`zga tashlanadi. Inson
faoliyatining tashki jabhasi uning atrof muxitga ta’sir ko`rsatishga
mo`ljallangan sa’iy-harakatlar ichki jiqagiga bog`lik bo`lib, ularni
motivlashtiradi, bilishga undaydi va boshkaradi. Shuningdek, tashqi jabha o`z
navbatida: a)psixik faoliyat buyumlar va jarayonlar xususiyatlarini o`zida
38