u yoki bu aloqalar tizimiga binoan biologik evolyutsiya mahsuli sifatida
o`rganiladi. Ikkinchidan, ijtimoiy-tarixiy jarayonning ham ob’ekti, ham
subьekti tariqasida inson shaxsi tadqiqot qilinadi.
Uchinchidan, individ muayyan
darajada va ko`lamda o`zgaruvchan, biologik taraqqiyotning genetik dasturiga
asoslanuvchi alohida xususiyatli jonzod tarzida ilmiy jihatdan tekshiriladi.
Bizningcha, insonning jamiyat ishlab chiqarishining yetakchi va asosiy tarkibi,
bilish, kommunikatsiya va boshqaruv jarayonining sub’ekti, tarbiyalash va
tarbiyalanish predmeti sifatida tadqiq etilishi muhim ahamiyatga ega. Xuddi shu
boisdan inson va uning borliq, ijtimoiy jamiyat bilan ko`p qirrali, murakkab
munosabatga hamda aloqaga kirishishi quyidagi tarzda namoyon bo`lishi
mumkin:
1.
Tabiatning biotik va abiotik omillari - inson.
2.
Jamiyat va uning tarixiy taraqqiyoti - inson.
3.
Inson - texnika, texnologiya.
4.
Inson - madaniyat, ma’naviyat, qadriyat va ruhiyat.
5.Inson va jamiyat - yer va fazo.
Odamga individ sifatida tavsif
berishda uning yosh davri, jinsiy va
individual-tipologik xususiyatlariga asoslaniladi. Yosh davrning sifatlari
ontogenetik, evolyutsiya bosqichlarida izchil ravishda namoyon bo`ladi va
takomillashuv jarayonida o`z ifodasini topadi. Individning individual-tipologik
xususiyatiga konstitutsion (tananing tuzilishi, biokimyoviy individuallik, yangi
yakkahollik) holatlar, simmetriya va asimmetriya juft retseptorlari, effektorlari
funktsiyasi kiradi.
Bu xususiyatlar, holatlar, hodisalar, mexanizmlar va xossalar
birlamchi hisoblanib, hujayra va molekulyar tuzilishning barcha darajalarida
ishtirok etadi.
Yosh davrga oid va individual o`zgaruvchanlik insoniyatning ijtimoiy-tarixiy
taraqqiyoti ta’siri ostida har xil ko`rinishlarda namoyon bo`lishi mumkin.
Individning dinamik xususiyatlariga shaxsning ijtimoiy muhitda vujudga kelgan
sifatlari ta’sir etib, uning individual o`zgaruvchiligi omilini yanada kuchaytiradi.
Insonning shaxs sifatida tavsiflanishining muxim psixologik lahzasi
uning dinamik xususiyatlari hisoblanib, jamiyatdagi statusi (iqtisodiy, siyosiy,
hukukiy, mafkuraviy negizga bog`liq, ya’ni uniig jamiyatda egallagan o`rni,
nufuzi, mavqei (bilan belgilanadi) orqali ifodalanadi. Statusning
negizida esa
hamisha uzluksiz ravishda o`zaro aloqalar tizimi yotadi. Inson bajarishi lozim
bo`lgan guruhiy faoliyat va yakkahol turmushga, kasb-hunarga aloqador, ya’ni
kasabaviy, oiladagi hamda jamoadagi rolning ijtimoiy funktsiyasi, uning muayyan
maqsadga, qadriyatga, ma’naviyatga yo`nalganligi, shaxsni faollashtiradi,
natijada
u barcha jabhalarda ishtirok etish imkoniyatiga ega bo`ladi. Status, rolь,
qadriyatga yo`nalganlik shaxs xususiyatlari, sifatlari, fazilatlari, xosiyatlari va
xislatlarining birlamchilarini tashkil etadi, uning tuzilishida asos bo`lib xizmat
qiladi. Shaxsning tavsifi faoliyat, xulq motivatsiyasi xususiyati va ijtimoiy fe’l-
atvor (oddiy stereotipdan tortib, to xalq donishmandligi namunalari) tuzilishini
belgilab, uning tarkibidan ikkilamchi alomatlar, belgilar sifatida joy egallaydi.
Shaxsning birlamchi va ikkilamchi sifatlarining o`zaro ta’sirini birlashtiruvchi
yuksak samara tarzida inson xarakteri va mayllari yuzaga keladi. Insonning
35
shaxs xislatlarini rivojlantiruvchi, ularni takomillattiruvchi va
barqarorlashtiruvchi asosiy shakl -uning jamiyatdagi hayot yo`li, muayyai iz
qoldirishi va ijtimoiy tarjimai holi hisoblanadi.
Shaxsning xalqiga qilgan
xizmati uning e’zozlanishiga, hattoki milliy ma’naviy boylik, tafakkur gulshani
va sarchashmasi darajasiga ko`tarilishi mumkin.
Insonning faoliyat sub’ekti sifatidagi asosiy tavsiflari qatoriga uning
bu sohadagi taraqqnyotning mahsuli - ongi kiradi. Inson amaliy faoliyatning
sub’ekti tarzida uning shaxsiy fazilatlari va xislatlarini tavsiflabgina qolmaydi,
balki mehnatning texnik vositalari va texnologiyasi, ularning kuchaytiruvchanlik,
tezlashtiruvchanlik va yaratuvchanlik funktsiyalari sifatida yuzaga keladi. Amaliy
faoliyat umuminsoniy va yakka shaxs tajribasining bir qismi tariqasida,
egallanilgan, o`zlashtirilgan, puxta tajribadan
foydalanish singari namoyon
bo`ladi. Nazariy faoliyatning ob’ekt bo`lmish inson o`zining bilimlari, kasbiy
ko`nikmalari, aqliy malakalari bilan tavsiflanadi, qaysiki ular o`ziga xos alomatlar
tizimi bilan bevosita bog`liqdir. Aqliy faoliyat ijodiyot darajasiga o`sib o`tishi
natijasida ijodiy mahsullar, yangiliklar, qonuniyatlar vujudga keladi va jamiyat
taraqqiyotini harakatlantiruvchi kuchga aylanadi. Ajdodlar
merosi va avlodlar
salohiyati mahsullarining uzviy bog`lanishi nazariy va amaliy faoliyatning o`zaro
uyg`unlashuvini taqozo etadi, vaholanki, har ikkala faoliyat turida ijodiylik
alomati, mahsuli ishtirok qiladi, fan va texnika rivojini ta’minlaydi. Faoliyat
tajribalar bilan uzviy bog`lansa, uning samaradorligi, maqsadga yo`nalganligi,
amalga oshish imkoniyati yuksak bosqichga ko`tariladi.
Inson hayotida ijtimoiy hodisa sifatida armon muhim rolь o`ynaydi,
uning faollikka chorlaydi, harakat qilishga asosiy turtki vazifasini bajaradi. Armon
inson uchun go`yoki ushalmagan orzu, g`amgin tuyg`ularning jonlashuvi,
komfortga intilishga da’vat etuvchi
hissiyot, ijtimoiy va yakkahol turmushni
baholash mezoni, faollikka yetaklovchi motiv, ezgu niyatlar og`ushiga tortuvchi
doimiy turtki, loqaydlikning oldini oluvchi ichki ruhiy imkoniyatdir.
Mavzu yuzasidan savollar
1.
Psixologiyada shaxs tushunchasi
2.
Odamda biologik- ijtimoiy muammo
3.
Shaxsda “men” obrazi
4. Chet el psixologiyasida shaxs nazariyasi.
Tayanch iboralar
Individ, individuallik, kanformlik, ijtimoiylashuv, o`z-o`zini baholash, shaxs
barqarorligi, shaxs strukturasi
36