O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
saviyasi, salohiyati bilan turlicha kamolot ko`rsatgichiga egadir, hatto turmush tajribasida to`plangan bilimlar ilmiy psixologik bilimlardan ustunroq turishi ham mumkin. Chunki, yirik yozuvchilar, vrachlar, o`qituvchilar, ruhoniylar, savdogarlar uzluksiz ravishda kishilar bilan muomalaga kirishishlari natijasida ularning ichki dunyosi va xulq-atvoriga oid bilimlar bilan yuksak darajada qurollangandirlar. Lekin har qanday insonda ham ozmi yoki ko`pmi psixologik bilimlar mavjuddir, buning dalili sifatida odamlarning bir-birlarini tushunishlari, ta’sir o`tkazishlari, xulq-atvor oqibatini oldindan bashorat qilish, kishining yakkahol xususiyatlarini hisobga olgan holda ko`rsatishni ta’kidlab o`tishning o`zi kifoya. Endi kundalik turmushning psixologik bilimlari bilan ilmiy psixologik bilimlar o`rtasidagi tafovutni oladigan bo`lsak, kundalik turmushga oid psixologik bilimlar, dastavval, yaqqol va alohida olingan holat, vaziyatni o`z ichiga qamrab oladi. Masalan, sinchkov bola o`z muddaosiga yetish uchun otasiga, onasiga, buvasiga, opasi hamda akasiga har xil uslub bilan ta’sir o`tkazadi, turlicha vositalardan foydalanadi. U ko`zlangan maqsadiga erishish uchun katta yoshdagi odamlarning individual-tipologik xususiyatlarini hisobga olgan holda ish tutadi. Kundalik turmushga oid psixologik bilimlar aniq vaziyatga qaratilganligi, biror shaxsga yo`natirilganligi bilan ilmiy psixologik bilimlardan farq qiladi. Ilmiy psixologiya esa muayyan metodlar, vositalar, uslublar, usullar, operatsiyalar yordamida ma’lumotlar to`plash va ularni umumlashtirishga intiladi, izlanyotgan ob’ektning xususiyati, holati, munosabati, bog`lanishi kabilarni aks ettiruvchi ilmiy tushunchalar, ta’riflar, qonuniyatlar, xossalar yordamida psixologik mexanizmlar kashf qilishga harakat qiladi. Odatda shaxsning xususiyatlari, sifatlari, fazilatlari, xislatlari, xulq- atvorlari, xatti-harakatlari bo`yicha turmush sharoitidagi bilan fan olamidagilar o`zaro o`xshab ketsada, lekin ilmiy psixologik mazmun, mohiyat, mantiqan izchilligi bilan keskin ajralib turadi. Yuqorida yuritilgan mulohazalar kundalik turmush tajribasida to`planadigan psixologik bilimlar bilan ilmiy bilimlar orasidagi dastlabki farqni sharxlashga yo`naltirilganligi bois alohida ahamiyat kasb etadi. Lekin shu narsani yoddan chiqarmaslik kerakki, turmush oid amaliy psixologik bilimlarga asoslanmasdan turib, ilmiy psixologik nazariyalarni yaratish mumkin emas. Holbuki shunday ekan, amaliy bilimlar genetik kelib chiqishi nuqtai nazaridan birlamchi hisoblanadi Shu narsani alohida ta’kidlab o`tish zarurki, kundalik turmush psixologik bilimlari aksariyat hollarda sezgirlik, topqirlik xususiyati asosida intuitiv tarzda namoyon bo`lishi kuzatiladi. Shuning uchun bunday psixologik bilimlar mahsus uslublar yordamida qabul qilinadi, ammo mantiqiy tahlil qilinmasdan turib to`g`ridan- to`g`ri muomala tizimiga o`tiladi. Turmushda uchraydigan go`daklarning har xil shakldagi harxashalari va ularning maqsadga erishish istaklari kundalik hayotiy tajribalari, sinovlarida toblanadi, sezgir bolalar katta yoshdagi odamlarning zaif va mustahkam tomonlarini puxta o`rganadilar, bu borada muayyan qarorga kelganlaridan so`ng har qaysi shaxsga yakkahol yondashishini amaliyotga tatbiq qilib ko`radilar. Ana shu tariqa amaliy psixologik bilimlar ma’lum tizimga kiritiladi, ularning barqaror xususiyat kasb etganlari esa turmushda qo`llanila 7 boshlanadi. Buning uchun o`zgalarga ta’sir o`tkazish usuli, ularda ichki imkoniyatga ishonch tuyg`usini uyg`otish, ta’sirga beriluvchanlikni kuchaytiruvchi motivlar tabiatini chuqur tahlil qilish kerak. Hayotiy psixologik bilimlarning ilmiy psixologik bilimlardan farqi shundan iboratki, ilmiy jihatdan asoslangan bilimlar anglashilgan, mantiqiy puxta, oqilonalik xususiyatiga ega bo`ladi. Ilmiy psixologik bilimlar faraz va g`oyalarni ilgari surish daqiqasidan boshlaboq shakllana boradi, ulardan kelib chiqadigan oqibatlarni mantiqan tekshirish bilan yakunlanadi. Bunda ham olg`a surilgan g`oyalar tekshirish jarayonida biron-bir tasdiq yoki inkor ma’nosiga erishsagina ilmiy psixologik bilimlar tizimiga kiritiladi. Hayotiy isixologik bilimlarning ilmiy psixologik bilimlar bilan qiyoslanishni davom ettirsak, unda ular o`rtasidagi tafovutlar yanada yaqqolroq ko`zga tashlana boshlaydi, masalan keksa avlod tomonidan yaratilgan turmush psixologiyasini yosh avlod to`g`ridan-to`g`ri qabul qila olmaydi. Har bir yosh yakkahol ravishda hayotiy psixologik bilimlarni shaxsiy tajribasidan o`tkazganidan keyingina ularnipg to`g`riligiga ishonch hosil qiladi. Ana shu boisdan keksa avlod bilan yosh avlod o`rtasida yuz beradigan nizolar, tushunmovchiliklar uzluksiz, to`xtovsiz ravishda davom etayotganligi sababli abadiyat konuniyatlariga aylanib ketgandir. Ilmiy psixologik bilimlar bundan farqni o`laroq tajribalarda, ilmiy tushunchalar va qonuniyatlarda yanada oydinlashadi, so`z va alomatlar orqali, nutq yordamida muayyan yozma nutq manbalarida qoldiriladi. Shuning uchun ularniig yoyilish ko`lami keng, tarqalish sur’ati tszdir. Kundalik turmushda to`planadigan psixologik bilimlar kuzatishlar, mulohazalar u yoki bu yaqqol holatga nisbatan qarorga kelishlar zamiriga quriladi. Ilmiy psixologik bilimlar tashxis qilish, sinash, tajriba (eksperiment) o`tkazish orqali bir voqelikni bir necha marta takroran tekshirishlar yordamida umumlashtiriladi. Agarda kundalik turmush psixologiyasining materiallari tabiiy ravishda ro`y bergan vaziyat, holat, voqelik kabilarni tahlil hilish natijasida yuzaga kelsa, ilmiy psixologik bilimlar keng qamrovli tajriba ma’lumotlariga tayanadi. Tajribalar esa bir necha bosqichlardan, qismlardan tashkil topgan holda vaziyatlar tabiiy ko`rinishini kutib o`tirmasdan, balki zarur sharoit yaratiladi. Shu faktni yana bir marotaba ta’kidlash o`rinliki, ilmiy psixologiyada katta hajmdagi materiallar, shu jumladan, qonuniyatlar, xususiyatlar umumlashtiriladi, insonning ichki imkoniyati, iste’dodi, ishchanligi, qobiliyati yuzasidan umuminsoniy tavsifga ega bo`lgan teran xulosalar chiqariladi. Buning natijasida odam psixikasini aniqlash, bashorat qilish, ayrim ruhiy nuqsonlarni tuzatsh, noxush kechinmalarning oldini olish imkoniyati tug`iladi, bu esa ijtimoiy, ijtimoiy psixologik bog`lanishlar mohiyatini oqilona tavsiflash uchun xizmat qiladi. Ijtimoiy va yakkahol turmush og`irliklari va tashvishlarini kamaytirish, aqliy hamda jismoniy zo`riqishlarni pasaytirish, shaxslararo nizolarni bartaraf etish singari sa’y-harakatlarni faqat ilmiy psixologik materiallarga asoslangan xolda oshirish mumkin. Shuning uchun psixologiyaning turli sohalarida (yosh psixologiyasi, pedagogik psixologiya. tibbiyot psixologiyasi, sotsial psixologiya va boshqalar) o`tkazilgan tadqiqot ishlari ilmiy asosda psixika, psixik holat, psixik hodisa, psixik 8 Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|