O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi
Yüklə 6,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 86 - rasm
Hozirgi zamon sport gimnastikasining poydevori, uning tag zamini jismoniy tayyorgarlikdir. YUqori darajadagi jismoniy tayyorgarlik-sport gimnastikasida yuqori natijalarga erishishning birinchi zaruriy sharti. Bu shart zarur, lekin etarli emas. Oxir-oqibat sport-texnik natijaga erishishning yagona yo‗li texnik harakatlar bo‗lib, ular tashqi jihatdan gimnastikachining tanasi va (yoki) tana qismlarining harakatlari orqali ifodalanadi. Har qanday muvaffaqiyatsizlik sabablari turli-tuman bo‗lgan texnik xatoliklarning to‗g‗ridan to‗g‗ri oqibatidir. SHuning uchun texnik tayyorgarlik go‗yo uyning tomi bo‗lsa, bu uy jismoniy tayyorgarlik poydevori ustiga qurilgan. Agar yuqori malakali gimnastikachilarning integral tayyorgarligi tizimini tizimli tahlil nuqtai nazaridan kuzatib, uni kirish va chiqish tuynuklari atamalari asosida tasvirlaydigan bo‗lsak, u holda texnik tayyorgarlikni shu tizimda chiqish, jismoniy tayyorgarlikni esa unga kirish tuynugi deb atash mumkin. Matematik nuqtai nazardan, yuqori malakali gimnastikachilarning texnik tayyorligini mustaqil o‗zgaruvchilar funksiyasi ko‗rinishida tasavvur qilish mumkin, ulardan eng muhimi jismoniy tayyorlik darajasi sanaladi. 184 Sport - harakat faoliyatini amalga oshiruvchi jarayonlar singari gimnastikachilarning tayyorgarlik turlari ham mustahkam bo‗lmagan ob‘ektlardir. Ularni bir-biridan ajratib turadigan keskin chegaralari yo‗q. Tayyogarlik turlari o‗zaro bir-birlariga ta‘sir o‗tkazadilar, kesishadilar, chirmashib ketadilar va bir-biriga singishib, noaniq ko‗pchilikni tashkil etadilar. Aynan shuning uchun ham tayyorgarlik konsepsiyasini ishlab chiqishda biz noaniq ko‗pchiliklar nazariyasi metodologiyasidan foydalandik va aynan shu holatni integral tayyorgarlik gulining bir-biriga chatishgan yaproqlari aks ettirmoqda. Milliy terma jamoaning ko‗p yillik tayyorgarligi oldida turgan eng muhim vazifalar tayyorgarlikning olimpiya siklidagi asosiy bosqichlarning maqsad modellari va model tavsifnomalarida ko‗rsatilgan rejadagi sport-texnik natijalar va me‘yoriy ko‗rsatkichlar iborasi bilan aytganda, bu «maqsad modeliga o‗z vaqtida chiqish» demakdir. Milliy terma jamoa tayyorgarligini boshqarishning strategik maqsadi - oldinda turgan Olimpiada o‗yinlarida butun jamoaning ham, a‘zolarining ham imkon qadar eng yaxshi natijalarini ko‗rsatishlari. Taktik maqsadi esa tayyorgarlikning olimpiya sikli asosiy bosqichlaridagi eng muhim musobaqalarda tayyorgarlik model ko‗rsatkichlariga va rejadagi sport natijalariga erishishdan iborat. Mazkur natijalarga erishishni ta‘minlovchi funksional holat yuqori va oliy sport formasidir. Boshqaruv dyeganda ushbu holatda tizimni avvaldan berilgan (maqsad) holatga uning o‗zgaruvchilariga ta‘sir ko‗rsatish yo‗li bilan o‗tkazish tushuniladi. Bizning holatimizda o‗zgaruvchilar bu gimnastikachilarning tayyorlik darajasining ko‗rsatikchlari (texnik, jismoniy, funksional, ruhiy). Biz rivojlantirayotgan konsepsiyada mazkur o‗zgaruvchilarga ta‘sir etishning asosiy vositalari boshqa ta‘sir vositalari (biomexanik, fiziologik, ruhiy, texnik, tabiiy fizik, ruxsat etilgan farmakologik, tibbiy-biologik va h.k.) bilan birgalikda qo‗llaniladigan pedagogik usul hamda yo‗llar sanaladi. 185 YUqori malakali gimnastikachilarni tayyorlash tizimida ma‘lumotlaridan foydalanish zarur bo‗lgan bazaviy ilmiy-sport fanlari – bular biomexanika, fiziologiya, sport ruhshunosligi, sport pedagogikasi, jismoniy tarbiya va sport nazariyasidir. Bu fanlar tayyorgarlik konsepsiyasining tabiiy ilmiy bazisini tashkil qiladi. Mazkur konsepsiya, shuningdek, sport tibbiyoti, biologiyasi, muxandisligi va sport menejmenti yutuqlaridan ham foydalanishni ko‗zda tutadi. Bu sohalarda (avvalo, biomexanika va sport pedagogikasi sohasida) gimnastika modeli bo‗yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish lozim. Integral tayyorgarlikning muhim tarkibiy qismi ta‘minot tizimidir. Uning asosiy turlari: ilmiy-usuliy ta‘minot (IUT), tibbiy-biologik ta‘minot (TBT), moddiy-texnik ta‘minot (MTT), moliyaviy ta‘minot (MT), xodisalar va zahiralar bilan ta‘minoti (XZT), axborot ta‘minoti (AT), asoslar bilan ta‘minlash (ABT). Tayyorgarlik dasturini ishlab chiqishda uni amalga oshirish uchun ta‘minotning qaysi turlari zarur bo‗lishini, olimpiada siklida milliy terma jamoasini to‗laqonli ta‘minlash uchun nima va qancha talab etilishini aniq bilib olish shart. Milliy terma jamoaning asosiy xodimlar manbai uning zaxirasi – mamlakatning yoshlar va o‗smirlar terma jamoasidir. Rossiyaning yuqori malakali gimnastikachilarni tayyorlash konsepsiyasi yuqorida bayon etilgan mafkura va usuliyotga tayanib, zaxira bilan aniq maqsad asosida ishlashni nazarda tutadi, lekin bunda o‗rgatish usuliyoti va tayyorgarlik texnologiyasida muayyan farqlar bor. Terma jamoa tayyorgarligining xodimlar bilan taminlash xususiy zaxira xisobiga, ya‘ni o‗z-o‗zini ta‘minlash yo‗li bilan amalga oshiriladi. Tayyorgarlik tizimi yuqorida ko‗rsatilgan ta‘minot turlariga tayanadi, ular esa aytib o‗tilgan yo‗nalishlar bo‗yicha zaxira tayyorlash, ilmiy tatqiqot xamda tajriba konstruktorlik ishlari bilan birgalikda milliy terma jamoa darajasida yuqori darajali gimnastikachilarni integral tayyorlash konsepsiyasining poydevorini tashkil etadi. Ushbu poydevor taqsimot shaklda tasvirlangan va ichida integral tayyorgarlik modeli joylashgan tayyorgarlik texnologiyasining (istiqbolli 186 bashorat yondashuvi, o‗zib boruvchi rivojlanish va eng maqbul oshiqchalik) metodologik qobig‗i uchun asos bo‗lib xizmat qiladi. Uning uchun maqsad modeli tizim hosil qiluvchi omil hisoblanadi, haqiqatda erishish mumkin bo‗lgan sport natijalari esa chiqish o‗lchamlaridir. YUqori malakali gimnastikachilarni integral tayyorlash jarayonini maqbullashtirish mezonlari maqsad modellarini o‗zlashtirish tezligi, sifati va ishonchliligidir. Yana takrorlab aytamizki, olimpiada siklarida milliy terma jamoalarning tayyorlash dasturini ishlab chiqish va loyihalashtirish uchun sport maqsadli istiqbolli bashorat modellari asos bo‗lib xizmat qiladi. Integral tayyorgarlikning hozirgi zamon texnologiyasida bunday modellarning butun bir majmuasidan foydalanilmoqda. Ushbu modellar gimnastikani rivojlantirish yo‗nalish va istiqbollari, sport-texnika natijalarining o‗sishi va kuchlari nisbatini gimnastik mashqlar murakkabligining oshib borish qonuniyatlarini, amaldagi musobaqa qoidasi va gimnastikachilarning tayyorgarlik darajasini tahlil etish asosida ishlab chiqiladi. Ta‘kidlash kerakki, aynan sport-maqsadli istiqbolli bashorat modellarining ierarxik jihatdan tartibga solingan tizimi zaminida milliy terma jamoaning ko‗p yillik tayyorgarligini samarali rejalashtirish, loyixalashtirish, dasturlash va nazorat qilish mumkin. Bu ierarxiya tizim xosil qiluvchi omillar oldindagi ko‗pkurash, aloxida turlar bo‗yicha va jamoa birinchiligi musobaqalari g‗oliblarinig mashqlarni bajarish sifati va murakkabligi, mazmuni modellaridir. Mazkur modellarni ishlab chiqishda asosiy chet ellik raqiblar tomonidan musobaqa mashqlarini bajarishni bashorat qilinayotgan sifati, ishonchliligi va murakkabligidan maqbul tarzda o‗zib o‗tish, bunda oldinda turgan musobaqa faoliyatini haqiqiy funksional talablaridan yuqoriroq natijalar ko‗rsatish bosh vazifa hisoblanadi. Keyin mazkur modellarga chiqish imkonini beradigan tayyorgarlik turlarining model tavsifnomalari ishlab chiqiladi. Bu model tavsifnomalarni biz qotib qolgan aqidalar sifatida emas, o‗zaro bir-birini o‗rnini to‗ldirish xususiyatiga ega bo‗lgan mo‗ljal variantlari sifatida tekshiramiz. Masalan 187 ma‘lum bir gimnastikachining kuchi kamroq bo‗lsa, u bu kamchilikni o‗rnini nozik texnikasi bilan to‗ldirishi mumkin va aksincha, lekin bu muayyan darajada bo‗ladi. Ko‗p yillik tayyorgarlik jarayonida rejalashtirilgan natijalarga erishishning eng muhim shartlaridan biri bosh strategik maqsad Olimpiadalarda belgilangan samaradorlik bilan muvaffaqiyatli ishtirok etishga bo‗ysundirilgan muayyan vazifalarni qo‗yib, ―maqsad daraxti‖ni ishlab chiqishdir. Asosiy kichik maqsadlar quyidagilar: -eng maqbul oshiqchalikni (texnik, taktik, jismoniy, funksional, ruhiy) yaratish; -yangi o‗ta murakkab mashqlarni oldinga o‗zib ketib egallash va tayyorgarlikning joriy bosqichi maqsad modelini o‗z vaqtida o‗zlashtirish; -o‗zinig asosiy o‗lchamlariga ko‗ra musobaqa o‗lchamlaridan ancha murakkab bo‗lgan sharoitda gimnastikachilarning ishonchli va yuqori samarador faoliyatini ta‘minlash. YUqori malakali gimnastikachilarni tayyorlash konsepsiyasida rejalashtirish, loyihalashtirish va dasturlashning eng yirik ob‘ekti bu oldindagi to‗rt yillik olimpiada siklida milliy terma jamoaning o‗quv-mashq jarayoni hisoblanadi. Ko‗p yillik tayyorgarlik jarayonini rejalashtirish, dasturlash va loyixalashtirish yuqorida bayon etilgan oxiridan (maqsaddan) boshidan (dastlabki holatga) yo‗nalishidagi metodologiya asosida amalga oshiriladi. Tayyorgarlikning olimpiada siklini rejalashtirish asosida mas‘uliyatli musobaqalar bilan yakunlanuvchi musobaqalar oldi tayyorgarlik bosqichining batafsil ishlov berilgan modellarini qayta-qayta takrorlash tamoyili yotadi. Oldindagi Olimpiada o‗yinlariga milliy terma jamoaning tayyorgarlik dasturini ishlab chiqishga o‗tgan Olipiada o‗yinlaridan so‗ng darhol kirishish zarur bo‗ladi. Modellarni ishlab chiqish - bu bir vaqtning o‗zida ham ilm, ham san‘at. SHuning uchun tayyorgarlik davrlari yoki bosqichlari modellarini, mashg‗ulot yuklamasi modeli va boshqa istiqbol-bashorat modellarini trenerlar, olimlar, 188 shifokorlar va boshqa yuqori malakali mutaxassislarning ijodiy jamoasi birgalikda ishlab chiqishlari kerak. Eng muhimi, bu hozirgi zamon gimnastikasi va katta sport muammolarini muvofiq tarzda tushunuvchi, o‗z ishini va tayyorgarlik texnologiyasini yaxshi biladigan ilg‗or fikrlovchi xamfikrlarning (ekspertlar, nazariyotchi va amaliyotchilar) kichikroq jamoasi bo‗lishi zarur. Dasturni ishlab chiquvchilar guruhini saralab olishda va uni amalga oshirish jarayonida quyidagi tamoyilga rioya qilish maqsadga muvofiq: gimnastikachilarni olimlar yoki shifokorlar emas, balki trenerlar mashq qildirishlari kerak, lekin olim va shifokorlar ishtirok etishlari kerak. Maqsad modellari har bir yangi Olimpiada siklida murakkablashib boradi. Ular yuqori malakali gimnastikachilarga o‗rgatish va mashg‗ulotlarning yangi samarali usuliy yo‗llari va texnika vositalarini ishlab chiqish hamda saralash uchun asos bo‗lib xizmat qiladi. ―Maqsadlar daraxti‖ ko‗rinishidagi yoyiq maqsad modeli tayyorlik turlarining model tavsifnomalari va boshqa modellar bilan birga maxsus xizmatda qayd etiladi. Integral tayyorgarlik texnologiyasida eng maqbul oshiqchalikning yaratishning asosiy vositalaridan biri musobaqa faoliyatinig asosiy o‗lchamlarini o‗zib o‗tib modellash va bunda o‗quv mashq jarayonini haqiqiy talablaridan yuqoriroq ko‗rsatkichlar namoyish etish hisoblanadi. SHu maqsadda integral tayyorgarlik jarayonida musobaqa faoliyatini modellovchi maxsus mashgulotlarni bir necha turidan foydalaniladi. YUqori malakali gimnastikachilarni ma‘suliyatli musobaqalarga tayyorlash texnalogiyasida musobaqa turi va gimnastikachilarni alohida xususiyatlariga moslashtirilgan musobaqalar oldi tayyorgarligi bosqichining turli modellaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Mazkur bosqichlar turli yo‗nalishdagi bir nechta xaftalik mikrotsiklardan iborat bo‗ladi. Ularni o‗tkazish jarayonida mashg‗ulotlar chog‗ida bosqichma-bosqich oldindagi musobaqa xaftasining har hil sharoitlari modellashtiriladi, tayyorlikning asosiy o‗lchamlari bo‗yicha eng maqbul oshiqchalik yaratiladi, mashg‗ulot yuklamalaridan keyingi tiklanish masalalari xal etiladi. Ushbu mikrotsiklarni so‗nggi ettita olimpiada 189 siklariga milliy terma jamoamizning tayyorgarligi chog‗ida biz ko‗p marotaba sinovdan o‗tkazganmiz. Musobaqalar oldi tayyorgarligi bosqichlarida eng maqbul oshiqchalikni yaratish uchun gimnastikachilarning zarbdor model mikrotsiklarda musobaqa faoliyati o‗lchamlarini bir yarim-uch baravar oshirish etarli bo‗ladi. Gimnastikachining darajasi qanchalik past bo‗lsa, u o‗lchamlarni shunchalik ko‗p oshirishi zarur. Bunday yondashuv ko‗pgina gimnastikachilarga musobaqalarning boshlanishi oldidan eng yaxshi sport formasini egallash imkonini beradi. O‗quv-mashq jarayonini samaradorligida uning boshchiligida boshqarish sifati xal qiluvchi ahamiyatga ega. Eng maqbul boshqaruvni tashkil etish uchun gimnastikachilar mashg‗ulot yuklamasining alohida o‗lchamlarini hisobga olish va nazorat qilish zarur bo‗lib, u axborotga boylik mezoni bo‗yicha minimallashtirilishi kerak. Bu, umuman olganda ham, juda muhim, lekin musobaqalarga umumiy tayyorgarlik bosqichlarida uning etib ortadi. Gimnastikachilarning xaqiqiy mashg‗ulot yuklamasi o‗lchamlari muntazam ravishda taqsimli maqsadga yo‗naltirilgan istiqbolli-bashorat turlari modellari bilan taqqoslanishi zarur. Amaliyot yuqori malakali gimnastikachilarning mashg‗ulot yuklamalarini barcha o‗lchamlari bo‗yicha qat‘iy me‘yorlash maqsadga muvofiq ekanligini ko‗rsatdi. Mashg‗ulot yuklamasini har bir daqiqa uchun har bir harakatni taqsimlash holda dasturlash va nazorat qilish zarur emas. O‗quv- mashq jarayoning boshqarish va nazorat qilish uchun uning eng muvofiq va qulay tarkibiy qismlari bu mashg‗ulot kuni va xaftalik mikrotsikli hisoblanadi. Integral tayyorgarlik konsepsiyasi butun jamoa tayyorgarligining umumiy strategiyasining saqlab qolgan holda muayyan gimnastikachilarning axvoli va alohida xususiyatlariga bog‗liq ravishda mashg‗ulot yuklamasi o‗lchamlarini joriy o‗zgartirib borishlarini nazarda tutadi. 190 Integral tayyorgarlik texnologiyasining muhim tarkibiy qismlaridan biri milliy terma jamoaga saralash tizimidir. Uning asosida sport tamoyili etishi kerak. Zamonaviy gimnastikaning professionallashuvi butun yillik sikl mobaynida musobaqa faoliyatiga tayyorlikning yuqori darajasini tutib turishda ifodalanadi. Bu tabiiy ravishda o‗tish davrining yiliga bir-ikki xaftaga qisqarishiga olib keladi. Zero, bu davrda gimnastikachilar etarlicha faollik bilan shug‗ullanishda davom etadilar. Bizning ko‗p yillik tajribalarimiz shuni ko‗rsatdiki, mashg‗ulot yuklamalarining hajmi va modelligining to‗g‗ri me‘yorlab, uni pedagogik, jismoniy va tabiiy-biologik vositalardan majmuali foydalanish bilan uyg‗unlashtirish siklida yaqqol ko‗rinib turgan o‗tish davrisiz yuqori darajadagi izchanlikni tiklash va ushlab turish imkonini beradi. ―Trenirovka‖ atamasi ko‗pgina boshqa atamalar singari, keng ma‘noga ega. Bu so‗z bilan ko‗pincha mashq qilish yoki uni o‗rganish jarayoni tushuniladi. ―Sport tayyorgarligi‖ atamasi o‗z mazmuniga ko‗ra, ―sportchining tayyorgarligi‖ atamasiga to‗g‗ri keladi. ―Sportchining tayyorgarligi‖ – sportchining muvaffaqiyatga erishishiga tayyorgarligini ta‘minlashga yordam beruvchi barcha omillar to‗plamidan (uslublar, sharoit vositalari) foydalanishga qaratilishini bildiradi. Lekin tayyorgarlikning mazmuni va shakli faqatgina trenirovka bilan chegaralanib qolmaydi. Sport trenirovkasi bu sportchining mashq uslublari asosida tizimli tuzilgan tayyorgarligidir. Sportchining butun bir tayyorgarligi va tizimli trenirovkaning yakuniy samarasining harakateristikasi bo‗yicha ―mashqlanganlik‖, ―tayyorlanganlik‖, ―sport formasi‖ atamalaridan foydalaniladi. ―Mashqlanganlik‖ – bu trenirovka yuklamasi ta‘sirida organizmda sodir bo‗ladigan va uning ish qobiliyatini o‗sishida namoyon bo‗ladigan biologik muvofiqlashgan o‗zgarishdir. Mashqlanganlik ―umumiy‖ va ―maxsus‖ga ajratiladi. 191 ―Tayyorlanganlik‖ – bu sportchiga navbatdagi sport yutuqlariga erishish uchun barcha tayyorgarlik, ya‘ni: jismoniy tayyorlanganlik, sport-texnik, taktik, psixologik. Yüklə 6,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|