Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 238

Zaqafqaziyadakı  ən qədim siklopik tikintilər tunc dövrünə 

(e.  ə. III-II minilliklər) aid edilir. Urartu dövlətinin Tuşpa, 

Topraqqala, Teyşebaini və s. siklopik abidələri isə ilk dəmir 

dövrünün (e. ə. X-IX əsrlər) məhsuludur. 

Azərbaycanın dağlıq rayonlarında 120-yə  qədər,  əsasən, 

dairəvi formada, nəhəng daşlardan, suvaqsız tikilmiş siklopik 

abidələr nəzərdən keçirilmişdir. Onlar Naxçıvan, Gədəbəy, 

Şəmkir, Tovuz rayonlarında daha çox yayılmışdır. Xalq arasında 

belə tikintilərə «qalaça», «qalacıq», «hörük» və «hörükdaş» 

deyilir. Həmin tikintilər bəzən bir, bəzən də iki-üç divarla əhatə 

olunur. Azərbaycan  ərazisindəki siklopik tikintilər yonulmamış 

kobud daşlardan hörülmüşdür. Lakin nadir hallarda yonulmuş 

daşlarla sıx hörülmüş abidələrə də rast gəlirik. Bu tipli abidələrin 

daha sonralar (dəmir dövrünün ortalarında və eramızın 

başlanğıcında) tikildiyini güman etmək olar. 

Azərbaycanın siklopik tikintilərinin nə  məqsədlə tikildiyi 

haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Arxeoloqlarımız bu abidələri üç 

qrupa bölmüşlər: 

1. həcmcə çox böyük olan istehkamlardan dinc dövrdə 

yaşayış  məskəni kimi, müharibə zamanı isə  əhalinin və mal-

qaranın müdafiəsi üçün istifadə edilmişdir. 

2. həcmcə kiçik olan siklopik tikintilər müharibə vaxtı qala 

vəzifəsini görüb, müdafiə xarakteri daşımışdır. 

3. Dağ yerlərində müvəqqəti məqsədlərə xidmət etməkdən 

ötrü yaradılmış kiçik siklopik abidələrdən isə mal-qaranı 

saxlamaq, qorumaq üçün bir ağıl (çəpər) kimi istifadə edilmişdir. 

Daş qutu qəbirlər. Yuxarı Qarabağda, Gədəbəy, Lənkəran və 

başqa rayonlarda yayılan 3 min illik tarixə malik olan bu abidələr 

meqalitik abidələrin xüsusi bir növüdür. Bu nəhəng qəbirlərin 

içərisi səliqə ilə yonulub sandıq halına salınmış və üstü tava daşla 

örtülmüşdür. Güman etmək olar ki, bu qəbirlər ilk siklopik 

tikintilərlə bir zamanda yaradılmışdır.  İbtidai icma quruluşunun 

adamları yaşamaq, dini mərasim keçirmək, müdafiə olunmaq üçün 

əzəmətli tikintilər yaradarkən elə  təsəvvür edirdilər ki, onların 

ölüləri də axirət dünyasında belə  nəhəng daş evlərdə 

yaşamalıdırlar. Bunun nəticəsidir ki, qədim əcdadlarımız ölülərini 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 239

nəhəng daş qutularda dəfn etməyi lazım bilirdilər. Belə daş qutu 

qəbirlərin üstündə isə daha əzəmətli görünən kurqanlar tikirdilər. 

Kurqanlar. Kurqan türk sözüdür. O öz mənşəyinə görə kor 

(qəbir), qurğu, qoruq sözləri ilə  əlaqədardır. Kurqanlar ölülərin 

qəbirləri («axirət evləri») üzərində ucaldılmış konusvarı 

təpələrdən ibarətdir. Qədim Azərbaycanda belə bir formanı  əldə 

etmək üçün içərisində bir və bir neçə meyit dəfn edilmiş  qəbrin 

divarları düzbucaqlı formada daşla tikiləndən sonra onun üstünə 

kvadrat  şəkilli ağac haşiyələr qoyulurmuş. Belə ki, kurqanın 

konusvarı formada alınması üçün aşağıdan birinci haşiyə böyük, 

onun üstündəki haşiyələr isə yuxarı getdikcə daha kiçik ölçülü 

olmalı idi. Nəticədə əmələ gəlmiş pilləli ağac konus əvvəlcə taxta 

ilə, daha sonra isə torpaqla örtülürdü. Konusvarı kurqanlar bizə 

qədim Misir piramidalarını xatırladır. Yuxarı Qarabağda üstü çay 

daşı ilə örtülmüş kurqanlara da rast gəlirik. Onların hündürlüyü 

müxtəlifdir. Çox zaman hündür bir kurqanın  ətrafında alçaq 

kurqanların yerləşdiyi də müşahidə olunur. 

Azərbaycanın dağətəyi və düzənlik yerlərində geniş 

yayılmış kurqanlar müxtəlif dövrlərin məhsuludur. İctimai dövrlər 

dəyişdikcə bu qəbirlərin forması da bir qədər dəyişilmiş  və 

yeniləşmişdir. Məsələn, eneolit, mis-daş dövrünün (e. z. IV 

minillik. və III minilliyin birinci yarısı) kurqanlarında qəbirlər 

dairəvi  şəkildə qazılandan sonra divarları daşla hörülərdi və 

xəndəklə  əhatə olunardı.  İlk tunc dövründə (e. ə. III minilliyin 

ikinci yarısı) kurqanların içindəki qəbirlər kvadrat şəklini almış, 

son tunc dövründə (e. ə. II minilliyin ikinci yarısı) isə qazıma 

qəbirlər  əvəzinə süni qəbirlər-kvadrat formalı qazıma daxmalar 

yaradılmışdır. Həmin daxmalar bəzən bir neçə  mərtəbəli olurdu, 

birinci mərtəbədə ölü dəfn edildiyi halda, ikinci, üçüncü 

mərtəbələrdə mərhumun «axirət dünyasında» rahat yaşaması üçün 

lazım olan avadanlıq qoyulurdu. Bu dövrün kurqanlarında 

qəbirlərdən başqa qurban qoyulan yerlər-qurbangahlar üçün də 

xüsusi yerlər ayrılırdı ki, bu da daşla haşiyələnmiş kvadratşəkilli 

çalalardan ibarətdir. Bu qurbangahlarda əcdadların, ölülərin ruhu 

və xeyirxah ruhlar üçün yemək, içmək  şəklində qurbanlar 

qoyularmış. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 240

Azərbaycanda rast gəldiyimiz kurqanların hündürlüyü I 

metrdən 14-16 metrə  qədər olduğu halda, onların diametri əksər 

hallarda, 2-3 metrdən 18-22 metrə qədər çatır. Nadir hallarda isə 

onların hündürlüyü 25 metrə çatır. 

Kurqanlar «axirət dünyası» ideyasına xidmət edən memarlıq 

abidələridir. 

Arxeoloq Y. İ. Hummel Xanlar rayonunun kurqanlarını 

tədqiq edərkən, onların səpələnmiş halda deyil, müəyyən ərazidə 

toplanmasına diqqət yetirmişdir. O, qərara gəlmişdir ki, bütün 

qəbirlər müəyyən bir nöqtə ətrafında - günəş şüasının çevrə boyu 

yayılması istiqamətində tikilmişdir. Onun kəşf etdiyi bu 

qanunauyğunluq «şəfəq sistemi» adını almışdır. Alimlər bu 

sistemin Orta Asiya kurqanlarına da aid olduğu fikrini irəli 

sürmüşlər. 

Maraqlı  cəhət burasıdır ki, kurqanların quruluşu, ağac 

haşiyələrlə  və onun üstündən də torpaq ilə örtülməsi, onları 

Azərbaycanda geniş yayılmış qaradam adlı yaşayış evləri ilə 

bağlayır. Ayrımların yaşayış evi olan qaradamların üstünün bu 

üsulla örtülməsi göstərir ki, onlar da kurqanlar qədər qədim 

tikintilərdir. Məlum olur ki, qədim əcdadlarımız ilk qaradamlarda 

yaşadıqları vaxtlarda «axirət evlərini» - qəbirlərini, kurqanlarını 

da qaradama bənzətməyə çalışmışlar. Ruhun əbədiliyinə, 

ölməzliyinə inanan ibtidai insanlar qəbirləri öləndən sonra özləri 

üçün daimi mənzil hesab edirdilər. 

Yaşayış tikintiləri. Arxeoloqlar müəyyən etmişlər ki, 

Azərbaycanın qədim yaşayış binaları qazıma və qara-damlardan 

ibarət olmuşdur. 

Tunc dövründə, eramızdan min il əvvəl tikildiyi güman 

edilən qazımaların yarısı torpağın altında yerləşirdi. Divarları  və 

arakəsmələri yonulmamış çay daşından tikilmiş bir qazıma aşkar 

edilmişdir. Bu binanın içərisi çox böyük, yəni uzunluğu 17-18 m 

olduğu üçün onu «çox-ailəli» evlər tipinə daxil etmişlər. Lakin 

həmin qazmanın ancaq bir giriş yolu olması onun bir ailəyə 

məxsus olduğunu göstərir. Binanın dörd bölmədən ibarət tikilməsi 

orada yaşamış ailənin böyüklüyünə, ailə başçısının oğlanları ilə 

birlikdə yaşamasına işarədir. 

---