Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 235

Azərbaycanın bir çox rayonlarında qədim menhirlər 

müqəddəsləşdirilmiş və indi də pir kimi tanınmaqdadır.  

Menhirlərin Azərbaycanda dəmir dövrünün sonunda (e. ə. I 

minilliyin sonu, eramızın ilk əsrləri) yaradılmış insan heykəlləri 

ilə müəyyən yaxınlığı vardır. Bunu aydınlaşdırmaq üçün bir daha 

ulu babalarımızın yaratmış olduğu və  Şamaxı rayonundan 

(Xınıslı, Dağkolanı  və digər kəndlərdən) tapılmış daş heykəlləri 

nəzərdən keçirək. Belə heykəllər döyüşçülərin qəbri üstündə 

qoyularmış. Menhirlərdə olduğu kimi, bu heykəllər də ölmüş 

döyüşçünün özünü təmsil edirdi. Bu heykəllərin qoyulmasından 

məqsəd elən adamın ruhunun gəlib həmin daş fiqurda qərar 

tutması üçün şərait yaratmaq idi. Beləliklə, qədim dəfn ayininə 

əsasən mərhumun özü də öz dəfn mərasimində iştirak edə bilirdi. 

Göründüyü kimi, menhirlər ilə  qədim türk heykəllərinin 

ideoloji əsası eynidir. Hər ikisi animistik təsəvvürə, insan öləndən 

sonra onun ruhunun əbədi yaşayacağı  təsəvvürünə  əsaslanır. Bu 

baxımdan güman etmək olar ki, haqqında danışdığımız oğuz 

heykəlləri daha qədim olan menhirlərin davamıdır. Menhirlər və 

daş heykəllər xalqımızın 

ən qədim memorial-xatirə 

abidələrindəndir. 

Azərbaycan  ərazisində menhirlərə  bənzər, lakin başqa kult 

ilə, fallos kultu ilə  əlaqədar olaraq yaradılmış daşlar da vardır. 

Fallekolit daşlara Ağdam rayonunda təsadüf edilir. Onlar su 

arxları, bərəkət və məhsuldarlıq əqidəsi ilə bağlı abidələrdir. 

Balıq kultu Azərbaycanda  ən qədim kultlardandır. O, su 

təsərrüfatı  və  əkinçiliyin inkişafı ilə  əlaqədar olaraq ortaya 

çıxmışdır. Balıq bolluq, bərəkət və var-dövlət simvolu kimi 

həmişə bahar və  məhsuldarlıq bayramında süfrəmizin bəzəyi 

olmuşdur. 

Qədim menhirlər və fallekolit daşlar sonralar yaranmış, hər 

dərdin  əlacını «verən», hər arzunu yerinə «yetirən» pirlərin 

ideoloji  əsası  və onların ilk ibtidai formaları olmuşdur. Belə 

«müqəddəs» abidələrin  şərəfinə qurban kəsmək  ənənəsinin də 

kökləri çox qədimdir.  

Dolmenlər daşların  şaquli vəziyyətdə yerə basdırılması 

nəticəsində yaranmış, hər tərəfi bağlı düzbucaq qəbirlərdir. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 236

Onların üstü sal daşla örtülür. Dolmen termini tol (masa) və men 

(daş) fransız sözlərinin birləşməsindən alınmışdır. Onların 

qurulmasında 10 t ağırlığı olan nəhəng daşlardan istifadə 

edilmişdir. Bu qəbirlər tək, ikimərtəbəli və  dəhlizlə birləşən 

qəbirlər sırası  şəklində olur. Belə abidələr tunc və ilk dəmir 

dövrünün maraqlı memarlıq tiplərindəndir. Dolmenlərdən ibtidai 

icma quruluşunun məbədləri kimi də istifadə edilmişdir. 

Dolmenlər icma ağsaqqallarının axirət evi kimi yaradılmışdır. Ona 

görə də onların ön tərəfindəki daşda dairəvi və ya oval şəkilli çox 

kiçik bir pəncərə nəzərə çarpır. Ölülərin ruhu guya bu pəncərədən 

həm içəri girib çıxırmış, həm də buradan onlara yemək və içmək 

verilirmiş. Güman edilir ki, qədim insanlar dolmenlərdən yaşayış 

mənzili kimi də istifadə edirmişlər. 

Belə abidələrə Avropa, İran, Hindistan, Koreya, Yaponiya, 

Krım, Qafqazın Qara dəniz sahilində  və Azərbaycanda rast 

gəlmək olur. Fransız alimi Jak de Morqan Lənkəran rayonunun 

Görükdi kəndi yaxınlığında ikimərtəbəli dolmenləri tapmış və ilk 

dəfə onların elmi, tarixi və dini mahiyyəti haqqında məlumat 

vermişdir. 

Dolmenlərin yaradılması üçün əsas olmuş axirət dünyasına 

və ruhun ölməzliyinə inanmaq ideyası ənənəvi olaraq zəmanəmizə 

qədər gəlib çıxmışdır. Buna misal olaraq Şamaxıdakı «Dədə-

günəş» pirinə  gəlmiş ziyarətçilərin gedərkən balaca daşlardan 

evlər tikməsini göstərmək olar. Guya bu evlər xəstələrin öləndən 

sonra axirət dünyasında yaşamasına xidmət edəcəkmiş. 

Bu pirin adı 

təsadüfi olaraq «Dədə-günəş» 

adlandırılmamışdır. Günəş kultu Azərbaycanın  ən qədim 

kultlarındandır. Bu kult tunc dövründə çox böyük tərəqqi 

tapmışdı. Dədələr (atalar) kultu ortaya çıxandan sonra, dədələr də 

günəş qüdrətli, onun kimi himayəkar hesab edilir və ona görə də 

onların adı çox zaman günəş sözü ilə yanaşı çəkilirdi. Sonralar pir 

şəklinə düşmüş  qədim abidənin hər iki kultun adı ilə adlanması 

göstərir ki, onlar çox yaxın və bir-birini əvəz edən  ən qədim 

kultlar olmuşdur. 

Kromlexlər neolit və başlıca olaraq tunc dövründə 

yaradılmış çevrə boyu, şaquli şəkildə əzəmətli daşlardan düzəlmiş 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 237

abidələrdir. Kromlex fransızca krom (çevrə) və lex (daş) 

sözlərinin birləşməsindən alınmışdır. Onlar bir çevrə və yaxud bir 

neçə konsentrik çevrələr formasında olur. Belə abidələrin 

hündürlüyü 6-7 metr, diametri isə 100 metrə  qədərdir. Bəzən 

kromlexlərin ortasında dolmen və yaxud menhir də olur. 

Kromlexlərin yanında menhirlər sırasına da rast gəlmək olur. 

Kromlexlərin sahəsi qazılarkən qəbirlər, daş baltalar, gil qablar, əl 

dəyirmanı daşı və s. tapılır. Belə abidələr Asiya, Amerika, Avropa 

və Zaqafqaziyada aşkar edilmişdir. Güman edilir ki, kromlexlər 

dəfn mərasimlərinin icra edilməsi və yaxud dini ayinlərin 

keçirilməsi üçün icma tərəfindən qurulmuş abidələrdir. Onların 

günəş kultu ilə  əlaqədar olması  və günəş  məbədi vəzifəsini 

daşıması haqqında da nəzəriyyə mövcuddur. Kromlexlərin çevrə 

formasında olması, görünür, onların günəş kultu ilə olan 

yaxınlığından irəli gəlmişdir. 

Kromlexlərə Azərbaycan  ərazisində  də  təsadüf edilir. 

Qobustanın «Böyükdaş» adlanan hissəsində qayalıqların ətəyində 

nisbətən düzənlik sahədə diametri 21 m olan belə bir abidə 

mövcuddur. Onun mərkəzində  tək daş,  ətrafında isə çevrə boyu 

daşlar qoyulmuşdur. Hələlik bu abidənin daxilində  və  ətrafında 

arxeoloji qazıntı  işləri aparılmadığından onun haqqında  ətraflı 

danışmaq mümkün deyil, Belə kromlexlər Abşeronda,  Şüvəlan 

kəndinin kənarında, «Ağ daş» deyilən yerdə daha çox tikilmişdir. 

Bir-birinə yaxın məsafədə qurulmuş bu kromlexlərin daşları üzə-

rində müxtəlif ayinlərlə  əlaqədar olan cızma üsulu ilə  çəkilmiş 

heyvan və insan rəsmləri vardır.  

Siklopik tikintilər Azərbaycanda daha geniş miqyasda 

yayılmış meqalitik abidələrdir. Belə abidələr qədim Yunanıstanda 

da çox olmuş və yunan əsa-tirləri ilə əlaqələndirilmişdir; guya bu 

əzəmətli tikintilər siklop adlanan nəhəng və  təkgöz (təpəgöz) 

insanlar tərəfindən yaradılmışdır. Elə buna görə  də  həmin 

tikintilər siklopik tikintilər adlanır. Siklopik tikintilər inşaat 

məhlulu işlədilmədən çox böyük daşlardan  əmələ  gəlmişdir. 

Daşların uzunluğu bəzən 2 metrə qədər olur. 

Siklopik tikintilərə dünyanın hər yerində, o cümlədən 

Zaqafqaziyada, Krımda, Tacikistan və Sibirdə rast gəlmək olar. 

---