Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 241

Süni mağaralardan yarandığı güman edilən qaradamların 

Azərbaycanda yayılması tunc dövrünə təsadüf edir. Çiy kərpicdən 

tikilmiş belə binalar Mingəçevirdə tapılmışdır. Onların 3500-4000 

illik qədim bir tarixi vardır. 

Qaradam tipli yaşayış evlərinin qalıqlarına indi də rast 

gəlmək olar. Onların qaradam adlanması güman ki, evin içərisinin 

qaranlıq olması ilə əlaqədardır. Belə evlərdə xarici mühitlə əlaqə 

ancaq qapı və baca vasitəsi ilə yaradılırdı. Evlər bir qayda olaraq 

yoxuşa söykəndiyindən xaricə pəncərə açmaq mümkün olmurdu. 

Bu tip evlərin tikilməsində yerin relyefindən istifadə edilməsi, 

onların təpələrə söykədilməsi mənzilin yayda sərin, qış-da isə isti 

olmasına kömək etmişdir. Qaradamın təpə şəkilli damından aşağı 

axan yağış sularının evə tökülməməyi üçün qapının üstündə 

xüsusi örtük qoyulurdu. 

Tunc dövründə, eramızdan iki min il əvvəl Azərbaycanda 

çiy kərpicin geniş yayılmış inşaat materialı kimi işlədilməsini 

göstərən tikintilər də tapılmışdır. Ağdamın «Üzərliktəpə» deyilən 

yerindən qazılıb çıxarılmış tikintinin qalıqlarını buna misal 

göstərmək olar. Onun 20 metrə qədər uzanan enli divarları vaxtilə 

buranın yaşayış yeri olduğunu göstərir. Divarların çiy kərpiclə 

tikilməsində məhluldan istifadə edilmişdir. 

Şimali Azərbaycanda olan qədim tikintiləri öyrənmək üçün 

yaşayış binalarının tikinti qalıqlarından  əlavə qaya təsvirlərinə, 

müxtəlif tipli modellərə də müraciət etmək lazımdır. Bu cəhətdən 

Mingəçevirdən tapılmış tunc dövrünün araba modelləri 

səciyyəvidir. həmin modellərdə o dövrün yaşayış binalarının bir 

çox əsas xüsusiyyətləri əks olunmuşdur. Bu modellərdən görünür 

ki, ikitəkərli arabaları quraşdırarkən insanlar yaşadıqları evlərin 

xüsusiyyətlərini nəzərə almışlar. 

Mingəçevir araba modellərinin quruluşu,  əksəriyyətlə, 

konus şəklində olub, alaçıqları xatırladır. Onların aşağı hissəsində 

qapısı, yuxarısında isə baca kimi istifadə olunan sivri formalı 

damı vardır. Gildən hazırlanmış belə araba modellərinin xarici 

səthi dairəvi cızma xətlərlə bəzədilmişdir. 

Daha sonrakı Midiya dövləti dövründə (e. ə. VII-VI əsrlər) 

Cənubi Azərbaycanda nəhəng və  bəzəkli müdafiə tikintiləri ilə 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 242

yanaşı saraylar və yaşayış binaları da yaradılmışdır. 

Qədim yunan tarixçisi Herodotun verdiyi məlumata görə, 

Midiyanın paytaxtı Ekbatan (indiki Həmədan) şəhərində əzəmətli 

bir saray var imiş. Bu sarayda hündür taxta sütunlardan, memarlıq 

ünsürlərinin bəzəyində  qızıl və gümüşdən istifadə edildiyindən 

bina olduqca cazibədar bir görkəmə malik idi. 

Mütəxəssislər güman edirlər ki, bu dövrdə ant tipli yaşayış 

binaları yaranmağa başlamışdır. Qarşısında eyvan olan evlərə ant 

tipli binalar deyilir. Bu tikintilərdə eyvanların əmələ gəlməsi üçün 

fasadda ön tərəfdən kənar divarlar irəliyə doğru uzadılmışdır. 

Sonrakı dövrlərdə ant tipli binalar Azərbaycanda çox geniş 

yayılaraq bir və ikimərtəbəli eyvanlı yaşayış evlərinin ortaya 

çıxmasına səbəb olmuşdur. Bundan başqa, qülləvarı yaşayış evləri 

də tikilirmiş. Məsələn Kişessu adlı Midiya şəhəri qülləli 

binalardan ibarət olmuşdur. 

Qədim Midiya ərazisində çox geniş yayılmış tikintilərə 

misal olaraq, qaya məqbərələrini və atəşpərəstlik məbədlərini də 

qeyd edə bilərik. 

Qayalarda qazılmış  məqbərələrin fasadı ant tipli yaşayış 

binalarını xatırladır. Onların divarları insan təsvirlərindən ibarət 

olan qabartmalarla bəzədilirdi. Məqbərənin qarşı  tərəfində 

yerləşən dəhlizdən sərdabə hissəsinə daxil olmaq üçün yol 

düzəldilirdi. Bəzi qaya məqbərələrinin dəhlizində sütunlar 

qoyulurdu. Onların yuxarısı, yunan memarlığında olduğu kimi, 

antablement hissə ilə bitirdi. 

Midiya atəşpərəstliyin mərkəzi hesab edilirdi. Bununla 

əlaqədar olaraq dini binalar-məbədlər, atəş ibadətgahları o vaxtın 

çox yayılmış memarlıq tikintilərindən hesab edilir. Belə 

ibadətgahlar kiçik kürsülük üzərində ucalırdı.  İbadətgahın ön 

tərəfində bir taxça tikilir və taxçanın yuxarısı karniz şəklində 

olurdu. Dini mərasimlər, ayinlər belə atəşgahların qarşısında, açıq 

havada keçirilirdi. 

Midiya  ərazisində çoxlu şəhər olması, orada şəhərsalma 

işlərinin geniş miqyasda aparıldığını  nəzərə çarpdırır. Yunan 

tarixçilərinin  əsərlərində Ekbatan (paytaxt), Zombis, Patiqran, 

Qazata (ərəb mənbələrində  Ğənzə), Kiropolis, Evron, Arzakiya 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 243

(yaxud Riqa) və Herakleya kimi Midiya şəhərlərinin adları çəkilir. 

Qaya təsvirləri. Qaya təsvirlərinə petroqlif deyilir. Bu 

termin yunan dilində petros-daş, qlif- oyma, cızma sözlərinin 

birləşməsindən  əmələ  gəlmişdir. Petroqliflərə Orta Asiyada, 

Sibirdə, Uralda, Krımda, Azərbaycanda, digər yerlərdə rast 

gəlmək olar. Petroqliflər bizi qədim  əcdadlarımızın yaşayış 

yerləri, təsərrüfat formaları, həyat tərzi, məişət xüsusiyyətləri, dini 

təsəvvürləri və bədii təfəkkür səviyyəsi ilə tanış edir. 

Qobustan qayalıqlarından və Abşeronun 

Şüvəlan 

qəsəbəsindən, Ordubad yaylaqlarından və  Kəlbəcər dağlarından 

tapılmış qaya təsvirləri bu rayonlarda yaşamış  qədim insanların 

qoyub getmiş olduğu dəyərli mədəniyyət və incəsənət abidələridir. 

Qobustan-Baş Qafqaz sıra dağlarının cənub-şərq 

qurtaracağında yerləşmişdir. Buradakı qaya təsvirləri bir-birindən 

uzaq, ayrı-ayrı yerlərdə yerləşmiş qayalıqlar üzərində iti daşla 

cızılmışdır. Bu qayalıqlara yerli əhali «Böyükdaş», «Kiçikdaş», 

«Cingirdağ», «Şonqardağ», «Şıxqaya» və «Daşqışlaq» adı 

vermişdir. Həmin qayalıqlar Bakıdan 50-60 km cənubda, Xəzər 

dənizinin yaxınlığında yerləşir. 

Bu qaya təsvirləri haqqında alimlər tərəfindən müxtəlif 

fikirlər irəli sürülmüşdür. Bəziləri onların dini ayinlərin 

keçirilməsində mühüm vasitə olduğunu göstərir, digərləri isə bu 

təsvirləri ovda müvəffəqiyyət qazanmaq üçün icra edilən iş 

magiyası (sehrkarlığı) ilə  əlaqələndirərək onların incəsənət 

mahiyyətini inkar edirlər. 

Petroqliflərin anlaşılması üçün onlara öz dövrlərinin 

tələbləri, ehtiyacları  cəhətdən yanaşmaq lazımdır. Daş dövründə 

insanların başlıca məqsədi qida əldə etmək idi. İbtidai insanlar 

artıq qidalanmaq üçün mübarizənin, yaxşı atıb, sərrast vurmağın 

başlıca şərt olduğunu dərk edə bilmişdilər. Odur ki, ən ibtidai şüur 

səviyyəsində olanda belə  ağıllarından, hiylələrindən çox, 

qollarının gücünə  və gözlərinə arxayın olurdular. Buna görə  də 

qədim  əcdadlarımız ovlayacaqları heyvanın gücünü, qaçmaq 

bacarığını yaxşı öyrəndikdən sonra onunla mübarizəyə 

hazırlaşırdılar. Bu hazırlıq dövründə ovu uzaqdan yaxşı müşahidə 

etmiş ovçular qaya üzərində onun konturlu şəklini çəkirdilər. 

---