atmosfer çirklənməsi deyilir. Qaz halında olan tullantılar
atmosferi daha çox çirkləndirir. Cədvəl 7-də atmosferi
çirkləndirən mənbələr və çirkləndiricilər verilmişdir.
Cədvəl 7
Atmosferi çirkləndirən maddələrin əsas mənbələri
Çirkləndiricilər
Çirklənmə mənbələri
Karbon qazı (CO
2
)
Vulkanların fəaliyyəti
Canlı orqanizmlərin nəfəs alması
Yanacağın yandırılması
Dəm qazı (СО)
Vulkanların fəaliyyəti
Daxiliyanma mühərrikləri
Karbohidrogenlər
Bitkilər
Daxiliyanma mühərrikləri
Üzvi birləşmələr
Kimya sənayesi
Tullantıların yandırılması
M üxtəlif yanacaqlar
Kükürd
qazı
və
kükürdün
törəmələri
Vulkanların fəaliyyəti
Bakteriyalar
Yanacağın yandırılması
A zotun törəmələri
Bakteriyalar
Yanma
Radioaktiv maddələr
Atom elektrik stansiyaları
N üvə partlayışları
Bərk hissəciklər
Ağır metallar
Mineral birləşmələr
Külək eroziyası
Sənaye
Daxiliyanma mühərrikləri
Üzvi maddələr
Təbii və sintetik maddələr
Meşə yanğınları
Kimya sənayesi
Tullantıların yandırılması
Kənd təsərrüfatı (pestisidlər)
Radioaktiv maddələr
Nüvə partlayışı
Ümumiyyətlə, atmosfer çirkləndiricilərini iki qrupa
ayırırlar. 1. İlkin tullantılar, 2. II dərəcəli tullantılar. İlkin
tullantılar bilavasitə atmosferə yayılır, ikincilər isə atmo
sferdə
fıziki-kimyəvi
proseslər
sayəsində
törənən
78
maddələrdir. Məlum olmuşdur ki, atmosferdə toplanan
çirkləndirici maddələrin əksəriyyəti kimyəvi, fotokimyəvi,
fıziki-kimyəvi reaksiyalara cəlb olunaraq atmosferdə müx
təlif II dərəcəli tullantılar törədirlər. Atmosferi çirkləndirən
əsas maddələr pirogen mənşəlidirlər. Pir - yunanca od de
məkdir. Bərk və maye xassəli yanacaqların geniş miqyasda
istifadə olunması sayəsində atmosferi çirkləndirən maddə
lərdən üstünlük təşkil edənlər aşağıdakılardır.
Kükürdlü birləşmələr. Bu birləşmələrin əsasını kükürd
anhidridi (SO
2) və hidrogen sulfıd (H2S) təşkil edir. SO2 -
nin süni mənbəyi olmadığı halda atmosferdə onun miqdarı
olduqca cüzidir. Təbiətdə kükürd anhidridinin yeganə bir
təbii mənbəyi vulkanik fəaliyyətdir. Kükürdlü birləşmələr
atmosferə əsasən insanın fəallığı nəticəsində daxil olur.
Havanın başqa çirkləndiriciləri kimi, burada da əsas rolu
yanacağın yandırılması oynayır. Tədqiqat nəticəsində müəy
yən olunmuşdur ki, SC>
2-nin atmosferə buraxılan ümumi
miqdarı 145 • 106 ton təşkil edir. Bu kütlənin 70% kömür
dən, 16% duru yanacaqdan, xüsusən mazutun yanması he
sabına yaranır. Atmosferə buraxılan kükürd anhidridi hava
da uzun müddət qalmadan müxtəlif çevrilmələrə məruz qalır
ki, bu da kükürdün ümumi dövranının bir hissəsini təşkil
edir.
Ultrabənövşəyi şüaların təsiri nəticəsində SO
2-İ sulfat
anhidridinə çevrilir, bu zaman müəyyən qiymətdə istilik ay
rılır. Reaksiya aşağıdakı şəkildə gedir:
2 S 0 2 + 0 2 —^ -» 2 S 0 2 + 44 kkal
SO
3 ilə atmosferdəki su damcıları ilə reaksiyaya gi
rərək sulfat turşusu yaradır:
S 0 2 + H20 -> H2S 0 4 +18 kkal
Hər iki reaksiya olduqda yavaş gedir. Lakin dəmir və
marqansın təsiri ilə proses sürətlənir və nəticədə qeyri-stabil
sulfat turşusu stabil sulfat turşusuna
(H2SO4)
çevrilir.
79
Son vaxtlar atmosferin kükürd birləşmələri ilə çirklən
məsində aşağıdakı tipli reaksiyaların getməsi də müşahidə
olunur.
so
2
+
n o
2 + Н гО
- >
H 2SOA
+
N 0
Kükürd 2-oksid tənəffüs orqanlarına, gözə və dəriyə
qıcıqlandırıcı təsir göstərir, mərkəzi sinir sistemini zədələyir,
orqanizmdə gedən oksidləşmə prosesini məhv edir. Kükürd
2-oksidin təsirindən yaranan zərərli təsirlərdən ürək-damar
xəstəliklərini, tənəffüs orqanları xəstəliklərini və astmatik-
lərin tutmalarının sayının artmasını göstərmək olar. Kükürd
2-oksidin kəskin təsiri ümumi ölüm hadisəsini 0,6% artırır.
Bitkilər SO
2-Ə çox həssas olur. O, yarpaqların xloro-
filini dağıdaraq fotosintez prosesinin getməsini ləngidir.
Onu demək kifayətdir ki, SCh-nin taxıla təsiri nəticəsində
məhsuldarlıq 30-40% aşağı düşür.
H2S-in təbiətdə əsas mənbəyi torpaqda və suda olan
anafob tipli bakteriyalardır. Bu birləşmənin əsas süni mən
bəyi bu maddəni istehsal edən sənaye sahələri və neft-kimya
müəssisələridir. Bu maddə zərərlidir və onun buraxıla bilən
həddi 15 mln •' -dir.
Dam qazı (СО). Bu qaz atmosferin ən geniş yayılmış
çirkləndiricisidir. СО-nun əsas təbii mənbələri vulkanik fəa
liyyət nəticəsi, troposferdəki elektrik boşalmaları, meşə yan
ğınlarıdır.
İnsanların fəaliyyəti nəticəsində СО-nun əsas mənbəyi
yanma və daxiliyanma mühərrikləridir. Hesablamalar
göstərir ki, avtomobilin havaya buraxdığı bütün qazların
10-12%-ni СО təşkil edir. СО kəskin zəhərləyici təsirə ma
likdir. СО - qazının zəhərləyici təsiri bununla izah olunur
ki, o, oksigenə nisbətən yüngül olduğu üçün qanın hemoqlo-
bini ilə əlaqəyə girib dayanıqlı karboksihemoqlobin yaradır.
Bu isə orqanizmdə oksigen çatışmamazlığına səbəb olur.
СО həmçinin ürək-damar sisteminin fəaliyyətini zəiflədir.
80
Ürək-damar xəstəlikləri olan insanlar üçün СО öldürücü
təhlükəyə malikdir.
Karbon qazı (СО
2): Bu qaz atmosferin təbii tərkib
hissələrindən biridir. XX əsrdə onun havada qatılığı 25%
artmışdır. Son 10 il ərzində isə CO
2 miqdarı atmosferdə 13%
artmışdır. C 0 2-in atmosferdə artması əsasən enerji istehsalı
və istehlakı sahələrində baş verir. Əgər nəzərə alsaq ki, 12
qram karbonun yanmasından 48 qarm karbon qazı alınır, o
zaman təsəvvür etmək olar ki, müasir dünyada yandırılan
milyard tonlarla yanacaqdan nə qədər CO
2 almar. At
mosferə atılan СОг-шп miqdarı azalmazsa «parnik effek
tinin» yaranması ehtimalı daha da artar və bu təsirdən yer
üzərində temperaturun artması böyük fəlakətlər törədə
bilər.
Təqribi hesablamalar göstərir ki, bir ildə orta hesabla
dünyada 7,6 mlrd, ton üzvi yanacaq işlədilir və uyğun
olaraq atmosferə atılan karbon qazının miqdarı 16-18 mlrd,
ton ehtimal olunur. Tədqiqatlar göstərir ki, hər il biosferə
atılan CO
2 -nin miqdarı 2% artır.
Azot oksidhri (Nx Oy) təbiətdə meşə yanğınlarından
yaranır. Şəhərlərdə və sənaye müəssisələri ətrafında Nx Oy
yaranması insan fəaliyyəti nəticəsində baş verir. Külli miq
darda azot oksidləri istilik elektrik stansiyalarından və da
xili yanma mühərriklərindən ayrılır. Bunlardan başqa me
taləritmə və azot turşuları istehsal edən müəssisələrdən də
atmosferə azot oksidləri atılır.
Atmosferi çirkləndirən azot oksidləri bunlardır: N
2O -
insanlara praktiki olaraq təsir edir və cərrahiyyə əməliyyat
larında istifadə olunur.
N 0 - insanların mərkəzi sinir sisteminə təsir edir,
onlarda iflic yaranmasına, qanın qatılaşmasına təsir edir və
oksigen çatışmazlığı yaradır.
NO
2 - su ilə birləşdikdə azot turşusu yaradır.
4 NO
2 + 2 H2O = 4 HNO3
81
Dostları ilə paylaş: |