Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cəmiyyətin iqtisadi həyatının inkişafının obyektiv tərəfini
- Cəmiyyətin iqtisadi həyatının subyektiv tərəfi
aradan qaldırmır. İnsanların obyektiv marağında obyektiv olaraq faydalı, gərəkli olanlar öz ifadəsini tapır- bunu insanları dərk edib-etməməsi vacib deyildir. Söhbət mövcud istehsal münasibətləri sistemində insanların şüuru ilə deyil, bu münasibətlərin məzmunu ilə müəyyən olunan tələbatların ödənilməsinin optimal yollarından və üsullarından gedir. Bunun dərk olunması insanların maraqlarının dərk olunması deməkdir. Obyektiv mövcudluq kimi həm cəmiyyətin məhsuldar qüvvələri, həm də insanlar arasında yaranan istehsal münasibətləri çıxış edir ki, bu da adamların mövcud tələbatı və maraqlarından təşəkkül tapır və öz məcmuları ilə heç vaxt onların şüurlarını əhatə etmir. Eyni zamanda istehsal münasibətlərinin inkişafı həlledici ölçüdə onların məhsuldar qüvvələrin səviyyəsindən və xarakterindən obyektiv asılılığı ilə müəyyən olunur. Hər bir yeni nəsil artıq təşəkkül tapmış məhsuldar qüvvələr və istehsal münasibətləri ilə üzləşir və öz fəaliyyətini onların məzmunlarına müvafiq, həm də öz obyektiv tələbatlarının və maraqlarını nəzərə almaqla qururlar. İctimai istehsalda adamların şüurunun daimi artan rolu bu asılılığı ləğv etmir. Nəhayət istehsal üsulunun inkişafının iqtisadi qanunu və cəmiyyətin bütün iqtisadi həyatı da obyektiv xarakter daşıyır.
öz fəaliyyətində bunların nəzərə almağın vacibliyi mühazirədə qeyd olunmalıdır. Çünki onlar bir çox iqtisadi hadisələrin fəaliyyət göstərməsində və inkişafında müəy- yənedici rol oynayırlar. Onlardan imtina etmək olmaz. Bu iqtisadi vəziyyəti çıxılmaz hala salar, iqtisadiyyatda böhrana və dağıdıcı meyllərin yaranmasına səbəb olar.
Cəmiyyətin iqtisadi həyatının inkişafında obyektiv amillərin nəzər alınması iqtisadiyyatın inkişafında bu və ya digər məsələlər haqqında obyektiv, özünü doğruldan, real qərarların qəbul edilməsinə kömək edir. Cəmiyyətin iqtisadi həyatının subyektiv tərəfi - insanların şüurunun, onların iradəsinin, məqsədlərinin, dəyərli arzularının təzahürüdür. Bütün bunlar subyektin daxili aləminin təzahürü, onların psixi xarakteri və intellektləri kimi özünü göstərir. Bunlar bu və ya digər iqtisadi hadisələrin subyektiv qavranılması və onlar haqqında subyektiv təsəvvür ola bilər. Bu, məsələn, malın faydablığına, onun keyfiyyətinə, qiymətinə, pulun roluna bu və ya digər maliyyə əməliyyatın mahiyyətinə və s. aid ola bilər. Bununla belə iqtisadi həyatın mövcud olan və digər hadisələrinin insanın şüurunda inikası həm onların gündəlik praktiki təcrübələrinə əsaslanan adi məişət təsəvvürləri və baxışları səviyyəsində - insanların adi iqtisadi şüuru belədir, - həm də müddəaların məntiqi əsaslandırılması sistemində özünü göstərən müxtəlif nəzəriyyələr səviyyəsində-bu nəzəri iqtisadi şüurdur - özünü göstərir. Bu, məsələn, A.Smitin dəyərin əmək nəzəriyyəsi, E.Bern - Baverkin ifrat faydalılıq nəzəriyyəsi, K.Marksın izafi dəyər
nəzəriyyəsi, D.Keynsin iqtisadiyyatın dövlət
tənzimlənməsi nəzəriyyəsi və başqaları ola bilər. Adi və nəzəri iqtisadi şüur - iqtisadi hadisə və proseslərin dərk olunmasının müxtəlif səviyyəsidir, onların başa düşülməsinin dərinliyinin müxtəlif mərhələlərini əks etdirir. İqtisadi şüurun adamların iqtisadi psixologiyası kimi təzahürü də mövcuddur. O, iqtisadi hadisə və proseslərin müəyyən dərəcədə dərk olunmasını nəzərdə tutur. Bu vaxt ön plana subyektlərin onlara münasibəti çıxır - subyekt 241 kimi ayrıca iqtisadi qruplar, şəxsiyyətlər və ya adamların böyük kütləsi çıxış edə bilər. Bu münasibət adamların müəyyən fəaliyyətə daxili meyli formasında, onların niyyət və hətta instinktlərində, eyni zamanda onların məqsədlərində, dəyərli istəklərində və s. ifadə oluna bilər. Bu həm də bu və ya digər iqtisadi hadisədən xoşu gəlmək və ya gəlməməklə də ifadə olunur. Bir çox mütəfəkkirlər cəmiyyətin iqtisadi həyatının psixoloji amillərinə böyük əhəmiyyət vermişlər. Məsələn, alman iqtisadçısı Q.Şmol- ler iqtisadiyyatın inkişafında rəqabət instinktinin böyük rolunu göstərmiş, amerikalı iqtisadçı T.Veblen burada ustalıq və varlanmaq cəhdi (acgözlük, tamahkarlıq) instinktinin əhəmiyyətini qeyd etmişdir. Alman filosofu və iqtisadçısı V.Zombart “təsərrüfat ruhu” haqqında təlimi inkişaf etdirmişdir. Onun həmvətəni M.Veber dini şüurun təsirini, o cümlədən protestantlığın tərəfdarlarının dini psixologiyasının kapitalist iqtisadiyyatının inkişafına təsirini göstənnişdir. İqtisadi münasibətlərin psixoloji aspektindən fransız filosofu və psixoloqu Q.Tard da ətraflı danışmışdır. Cəmiyyətin iqtisadi həyatının psixoloji amilləri uzun illər rus və başqa xalqların alimlərinin tədqiqat obyekti olmuşdur. Müasir müəlliflərin əksəriyyəti öz əsərlərində cəmiyyətin iqtisadi həyatının psixoloji xarakterinin təhlilində adamların fəaliyyətinin psixoloji səbəblərinə, onların iqtisadi riskə psixoloji hazırhqlanna xüsusi diqqət yetirmişlər. Qəbul olunan
qərarların psixologiyası, sahibkarlıq fəaliyyətinin psixologiyası, iqtisadi yığım və istehsal psixologiyası və s. kimi problemlər işlənib hazırlanmışdır. “Psixologiya və iqtisadi həyat”, “Psixologiya və biznes” və s. əsərlər nəşr olunmuşdur. Bütün bunlar onu göstərir ki, adamların iqtisadi psixo 242 Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|