Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?
Yüklə 404,68 Kb. Pdf görüntüsü
|
55 Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3 Problematyka konfliktów międzynarodowych. Z refleksji badacza wistości historycznej, mimo że są niezwykle ważne dla zrozumienia specy- fiki interakcji kulturowej. O jakim stopniu jednorodności lub jednoznaczności narodowej wizji innej nacji można mówić? Postrzeganie przez rosyjskich chłopów polskiej szlachty z trudem można skorelować z poglądami polskich rewolucjonistów na temat rosyjskich urzędników czy oficerów. Rosjanie z ziem białoruskich i ukraińskich Imperium Rosyjskiego mają zupełnie inny obraz Polaka niźli mieszkańcy ziem na wschód od Uralu. Polonistom bardzo dobrze znana jest „bajka” o rozmowie gospodyni z zesłańcem w guberni jenisejskiej (Wschodnia Syberia) z wiele mówiącą puentą: „Taki młody, a już Polak” (była ona opublikowana w czasopiśmie „Голос минувшего” i przeżyła drugą młodość dzięki ukazaniu się pamięt- ników i notatek rosyjskiego uczonego M. L. Gasparowa). Dla filologów i hi- storyków jest ona interesująca z różnych perspektyw, ale w jakim stopniu my możemy ją wykorzystać do rekonstrukcji spojrzenia „rosyjskiego ludu” na Polaków w XIX wieku? Jest dosyć oczywiste, że sam etnonim „Polak” dla mieszkańców Syberii występował tylko w związku z pojęciem „zesłaniec”, „katorżnik”, „przestępca”. Inni Polacy byli im po prostu nieznani. Na analo- gicznej zasadzie funkcjonował toponim „Syberia” w języku polskim – ter- minem tym określano miejsce zesłania, niezależnie od jego lokalizacji. Ale istniała też wspólnota interesów środowisk społeczno-zawodowych, wśród których stereotypy etniczno-kulturowe nie zawsze były najważniejsze. Na koniec ostatnie zagadnienie. W latach 1990-2010 wydano imponu- jącą liczbę prac naukowych na temat mechanizmów interakcji między- narodowych. Wyjaśniają one przyczyny takiego zjawiska jako „cultural misunderstanding” – kulturowe, czyli rozumiane w szerszym kontekście niż społeczne, etniczne czy ideologiczne nieporozumienie. Szczególnie zna- czący wkład w opracowanie tej problematyki wnieśli lingwiści (a zwłaszcza etnolingwiści) A. Wierzbicka, J. Bartmiński, A. Zaliźniak i inni. Wychodząc od podstawowej tezy, że w języku odzwierciedlony jest obraz świata jego nosiciela, odtwarzają znaczenia i sens nie tylko określonych słów, wyrażeń, powiedzeń – werbalnych tekstów kultury, ale także samą strukturę, logikę myślenia, jasno wyrażoną i jednocześnie ukrytą w słowach. Stało się oczy- wiste, że ta rekonstrukcja możliwa jest tylko z zewnątrz dzięki wysiłkom badacza, sami nosiciele języka prawie nigdy nie rejestrują, nie dostrzegają ukrytej warstwy wplecionych w niego głębszych sensów (chociaż doskonale wykorzystują pełen arsenał dostępnych w nim środków wyrazu) aż do mo- mentu zetknięcia się z problemem przekładu. Dla „przeciętnego człowie- ka” rzeczywistość języka ojczystego jest jedyną istniejącą rzeczywistością. Wynikiem analizy naukowej są specyficzne, najbardziej prawdopodobne i typowe problemy komunikacji międzykulturowej – zarówno lingwistycz- nej, jak i pozajęzykowej (dystans społeczny, kontakt cielesny i wzrokowy, gestykulacja, formy samoreprezentacji itd.). Postrzeganie innych często 56 Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3 Maria Leskinen wpływa na różnicę strategii i zachowań komunikacyjnych. Ten dość banal- ny dla specjalistów wniosek bardzo rzadko bywa wykorzystywany w dzie- dzinie badań historyczno-kulturowych. A przecież nawet forma zwrotu do wyżej lub niżej od nas postawionych osób, do równych nam, członków ro- dziny i obcych ludzi może spowodować gwałtowną reakcję: od dezorien- tacji do nienawiści, od zdziwienia do lekceważenia. Jakich komentarzy nie otrzymała w tekstach Europejczyków forma: „sługa twój czołem bije”, po- jawiająca się w oficjalnych rosyjskich dokumentach! Tymczasem stoi za nią cała tradycja, ogromna i trudna do wyjaśnienia przez samych nosicieli ro- syjskiej kultury warstwa komunikacyjna, która nie jest bezpośrednio zwią- zana ze służalczością i upodleniem. I odwrotnie, forma zwrotu per „Pan” w odniesieniu do równych sobie weszła do języka rosyjskiego jako przejaw „spoufalania się” w znaczeniu „zbytniej zażyłości”: w taki sposób postrze- gano przypisywane Rosjanom nadmierne dystansowanie się i formalizację relacji. Spojrzenie to widoczne jest w podstawie semantycznej rosyjskiego słowa „гонор” 8 . Dokładny przekład nie zapobiegnie nieporozumieniom komunikacyjnym, ponieważ bez znajomości ukrytych znaczeń i niuansów językowych on zwyczajnie nie funkcjonuje. A co dopiero mówić o rozmo- wie w „trzecim” języku (na przykład polskiego oficera wysłanego w grud- niu 1830 roku do Mikołaja I), czyli języku francuskim, który „zrównywał” współrozmówców, określających samych siebie mianem Europejczyków. Ośmielę się zasugerować, że nawet w przypadku realizacji niepraw- dopodobnego doświadczenia: pierwszego spotkania Rosjanina i Polaka, „wolnych” zupełnie od balastu wiedzy historycznej, etnicznych uprzedzeń i stereotypów, w sposób nieunikniony pojawiłaby się przestrzeń niezrozu- mienia, która to wynikałaby bezpośrednio z braku należytej komunikacji językowej. Wiele elementów wzajemnego postrzegania Polaków i Rosjan (w znaczeniu przedstawicieli dwóch przykładowych narodów) generowa- nych jest przez takie właśnie trudności w obustronnych kontaktach. Ale co zrobić, aby przekazać je w prosty sposób w komentarzach źródłowych lub w formie materiałów wyjaśniających skierowanych do nauczycieli? To nie- zwykle ważna warstwa interakcji, która zwykle skazana jest na pozostanie poza granicami eseju historycznego. Takim sposobem wizerunki i asocjacje Polaka w rosyjskiej a Rosjanina w polskiej kulturze są zawsze wielorakie. Moim zdaniem, pewien wyraź- ny stopień jednolitości i w konsekwencji tego – uproszczenia stereotypów, osiąga się tylko w procesie modernizacji i socjalizacji, które to procesy mia- ły miejsce w polskiej kulturze w latach 1880-1900, a w Rosji w XX wieku. 8 Rosyjski „honor” jest bezpośrednim zapożyczeniem z języka polskiego. Jednak w odróżnieniu od polskie- go odpowiednika oznacza „arogancję, butę, wyniosłość, hardość, zadufanie, przesadną dumę” – przyp. tłum. Yüklə 404,68 Kb. Dostları ilə paylaş:
|