Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?

73
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Elity polityczne WNP
uwzględnienie możliwie jak najdłuższej listy cech i dążenia do utrzymania 
reprezentatywności, którą gwarantuje z kolei jak najdłuższa liczba badanych 
przypadków. W związku ze skąpością danych biograficznych dotyczących 
wielu osób wydłużanie listy cech byłoby równoznaczne ze zmniejszeniem 
listy analizowanych przypadków.
1. 
Rodowód polityczny posowieckich elit rządzących
Dane dotyczące częstotliwości występowania poszczególnych typów 
rodowodów politycznych (por. tabela 1) wskazują, iż spośród 213 osób, 
w przypadku których udało się określić miejsce zajmowane w strukturze 
państwa sowieckiego, 91 wywodziło się z szeroko pojętej nomenklatury, 
97 stanowili politycy o rodowodzie systemowym, 19 kontestowało rzeczy-
wistość sowiecką, a 6 należało do pokolenia posowieckiego.
Tabela 1
 
 
Typ 
nomenklaturowy
Typ systemowy
Typ 
niesystemowy
Pokolenie 
posowieckie
liczba 
bezwzgl
ędna
%
liczba 
bezwzgl
ędna
%
liczba 
bezwzgl
ędna
%
liczba 
bezwzgl
ędna
%
Armenia
1
5,5
12
63
6
31,5
0
0
Azerbejdżan
6
35
7
41
4
24
0
0
Białoruś
11
55
7
35
2
10
0
0
Gruzja
4
22
6
34
4
22
4
22
Kazachstan
14
74
5
26
0
0
0
0
Kirgyzstan
12
40
18
60
0
0
0
0
Mołdowa
7
31
12
54
2
10
1
5
Rosja
11
55
8
40
1
5
0
0
Tadżykistan
10
77
3
23
0
0
0
0
Turkmenistan
2
33,5
4
66,5
0
0
0
0
Ukraina
12
54
9
41
0
0
1
5
Uzbekistan
1
14
6
86
0
0
0
0
Ogółem
91
 42,5
97
45,5
19
9
6
3
Te same dane, rozpatrywane pod kątem poszczególnych krajów (wy-
kres 1), pozwalają wyodrębnić dwie grupy państw: pierwszą, w której odno-
towano obecność polityków niesystemowych, i drugą, w której politykom 

---

74
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Wojciech Zajączkowski
niesystemowym nie udało się objąć żadnego z trzech kluczowych stano-
wisk politycznych.
Wykres 1
Z zestawienia tego wynika, że nomenklatura zdominowała elity poli-
tyczne Białorusi, Kazachstanu, Rosji, Tadżykistanu i Ukrainy, podczas gdy 
w Armenii, Azerbejdżanie, Gruzji, Kirgistanie i Mołdawii musiała ustąpić 
pierwszeństwa politykom o innym rodowodzie. Turkmenistan i Uzbekistan 
stanowią osobne przypadki ze względu na autorytarny – quasi-totalitarny 
– charakter miejscowych systemów politycznych oraz całkowitą dominację 
jednego polityka – Isłama Karimowa, rządzącego nieprzerwanie Uzbeki-
stanem od 1991 do 2013 roku (czas powstania artykułu) oraz Saparmurata 
Nijazowa i Gurbangułego Berdymuchammedowa władających sąsiednim 
Turkmenistanem (1991-2006). Dla dwóch ostatnich krajów większe zna-
czenie niż przewaga polityków nienomenklaturowych w elicie rządzącej 
ma fakt, że zarówno Karimow, jak i Nijazow byli pierwszymi sekretarzami 
republikańskich organizacji partyjnych.
Wyodrębnienie dwóch grup państw – pierwszej, rządzonej przez elitę 
zdominowaną przez nomenklaturę i drugiej, rządzonej przez elitę o od-
miennych korzeniach – pozwala postawić hipotezę o występowaniu róż-
nych kultur politycznych w krajach powstałych w wyniku rozpadu ZSRR, 
lecz bardziej plastyczny obraz tego zagadnienia można uzyskać dopiero po 
prześledzeniu jego dynamiki na przestrzeni ponad dwóch dziesięcioleci, od 
1991 do 2012 roku (wykres 2).

---

75
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Elity polityczne WNP
Wykres 2
 Wykres 3
Wykresy 2 i 3 uwydatniają kilka interesujących momentów w historii 
całego obszaru posowieckiego:
A. Przesilenie polityczne lat 1991-1993 i klęska ruchów niesystemo-
wych. Na ten nieco ponaddwuletni okres przypadła z jednej strony abso-
lutna dominacja nomenklatury w życiu politycznym, z drugiej – znacząca 
obecność polityków niesystemowych. Dotyczyło to zwłaszcza państw Kau-
kazu Południowego – Gruzji, Armenii, Azerbejdżanu – lecz również Ro-
sji, Białorusi, Mołdawii. W Gruzji w tym okresie politycy niesystemowi 
stanowili dominującą grupę, podobna sytuacja miała miejsce w Armenii; 
pod tym względem oba te kraje stanowiły wyjątek na całym obszarze WNP. 
W Azerbejdżanie, jakkolwiek politycy niesystemowi nigdy nie osiągnęli tak 
silnej pozycji, to jednak odegrali ważną rolę w początkowym etapie istnienia 
państwowości azerbejdżańskiej. We wszystkich trzech przypadkach kluczo-

---

76
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Wojciech Zajączkowski
wą rolę odegrali prezydenci – Zwiad Gamsachurdia, Lewon Ter-Petrosjan 
i Abulfaz Elczibej. W Rosji podobną rolę odegrał Borys Jelcyn, na Białoru-
si – Stanisław Szuszkiewicz, w Mołdawii – Alexandru Moşanu, przy czym 
dwaj ostatni byli przewodniczącymi parlamentu.
Wszyscy ci politycy oraz ich zaplecze społeczne wywodzili się z Gor-
baczowowskiej pierestrojki. U progu lat 90. XX stulecia, tuż po rozpadzie 
ZSRR, znaleźli się na najważniejszych stanowiskach w swoich krajach i pra-
wie wszyscy zmuszeni byli stawić czoła kryzysom politycznym i konflik-
tom zbrojnym, które postawiły pod znakiem zapytania istnienie młodych 
państw. Dla Armenii i Azerbejdżanu doświadczeniem takim był konflikt 
o Górski Karabach, dla Gruzji – konflikt osetyjski i abchaski, dla Mołdawii 
– wojna w Naddniestrzu, dla Rosji – konflikt między prezydentem i parla-
mentem. Tłem wszystkich tych napięć był ciężki kryzys gospodarczy, po-
lityczny i społeczny oraz atrofia instytucji państwowych.
Analiza zmian zachodzących w elitach rządzących wszystkich krajów 
Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego pokazuje, że po trwających 
dwa-trzy lata konwulsjach zapoczątkowany przez pierestrojkę nurt antysy-
stemowy w polityce uległ załamaniu. Zwiad Gamsachurdia i Abulfaz Elczibej 
zostali obaleni, na ewolucji politycznej Mołdawii zaważyła przegrana wojna 
o Naddniestrze i interwencja rosyjska. W Rosji po krwawych wydarzeniach 
z jesieni 1993 roku Borys Jelcyn pozostał wprawdzie u władzy, lecz zrezyg-
nował ze wsparcia demokratów i zdecydował się na sojusz ze środowiska-
mi nomenklaturowymi, reprezentowanymi przez Wiktora Czernomyrdina. 
Momentem granicznym okazała się w styczniu 1994 roku dymisja Jegora 
Gajdara ze stanowiska pierwszego wicepremiera. Swoją decyzję uzasadnił 
on następująco: „W sytuacji, jaka ukształtowała się w styczniu 1994 roku, 
moje możliwości wpływu na proces podejmowania najważniejszych decyzji 
w dziedzinie polityki gospodarczej były praktycznie zerowe”
10
. Pod jego sło-
wami mogła się podpisać w 1994 roku większość polityków zmierzających 
do przeprowadzenia głębokich reform na obszarze WNP.
Za wydarzenia potwierdzające opisywaną tu tendencję należy uznać 
definitywne porażki polityczne polityków niesystemowych, którzy nigdy 
nie objęli władzy, lecz przez pewien czas odgrywali ważną rolę w życiu po-
litycznym swoich krajów – Wiaczesława Czornowoła na Ukrainie i Ziano-
na Paźniaka na Białorusi. Obaj ponieśli klęskę w wyborach prezydenckich 
w roku 1994, przy czym Czornowoł podwójną, przegrywając najpierw oso-
biście, a w drugiej turze ponosząc klęskę razem ze wspartym przezeń Leo-
nidem Krawczukiem. Na Białorusi przejawem przełomu politycznego była 
nie tylko klęska Paźniaka, lecz przede wszystkim Stanisława Szuszkiewicza, 
którego postrzegano jako polityka współodpowiedzialnego za rozpad ZSRR.
10
  J. T. Gajdar, Dni porażenij i pobied, Moskwa 1997.

---