Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?

114
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Iwona Hofman
Podsumowując zatem rezultaty badań zawartości „Notatek...” oraz archi-
wum osobistego Jerzego Giedroycia, przedstawić należy następujące wyniki: 
problematyka mniejszości narodowych była istotnym elementem dyskursu 
publicystycznego we wszystkich wydawnictwach Instytutu Literackiego, sta-
nowiła ważny punkt w polityce „interwencjonizmu osobistego” Giedroycia 
i urzeczywistnieniu koncepcji wschodniej, determinowała zainteresowania 
Giedroyca w aspekcie historycznym i aktualnym, dostarczała przykładów ar-
gumentujących słuszność koncepcji politycznych (w tym szczególnie ULB), 
długofalowym efektem podejmowania tej problematyki było dobre przygo-
towanie podłoża intelektualnego dla akceptacji trwałości ładu politycznego 
w Europie (zwłaszcza w odniesieniu do obszarów pogranicza).
Literatura
Archiwum Jerzego Giedroycia, w zbiorach autorki
Hofman I., Archiwum Jerzego Giedroycia. Pierwsze spojrzenie, [w:] Na obrze-
żach polityki, cz. VIII, red. M. Kosman, Poznań 2010
Hofman I., Jerzego Giedroycia i Jana Nowaka-Jeziorańskiego myślenie o nowej 
Polsce, „Studia Polityczne”, 2007, nr 20
Hofman I., Kroniki emigracyjne w programie paryskiej „Kultury”, [w:] Procesy 
migracyjne w kontekście przemian kulturowo-cywilizacyjnych, red. E. Po-
lak, J. Leska-Ślęzak, Pelplin 2007
Hofman I., Kwintet solistów. O długoletnich redaktorach i ich pismach, [w:] Na 
obrzeżach polityki, cz. III, red. M. Kosman, Poznań 2002
Hofman I., „Notatki Redaktora”. Jerzy Giedroyc o „nowej” Polsce, [w:] Aere Pe-
rennius. Profesorowi Gerardowi Labudzie dnia 28 XII 2001 roku w hołdzie, 
red. A. Czubiński i in., Poznań 2001
Hofman I., Szkice o paryskiej „Kulturze”, Toruń 2004
Hofman I., Ukraina, Litwa, Białoruś w publicystyce paryskiej „Kultury”, Po-
znań 2003
Hofman I., Wzór redaktora – model redakcji: „Tygodnik Powszechny”, „Poli-
tyka”, „Twórczość”, [w:] Prasa dawna i współczesna, t. 3, red. B. Kosmano-
wa, Poznań 2002
Korek J., Paradoksy paryskiej „Kultury”. Styl i tradycja myślenia praktyczne-
go, Lublin 2000
Król M., Style politycznego myślenia. Wokół „Buntu Młodych” i „Polityki”, Pa-
ryż 1979
„Kultura i jej krąg”, Katalog wystawy czterdziestolecia Instytutu Literackiego 
Biblioteka Polska, Paryż 11 XII 1986 – 10 I 1987, Lublin 1995
„Kultura”, 1947-2000, nr 1-637
Teczki Giedroycia, red. I. Hofman, L. Unger, Lublin–Paryż 2010

---

Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Agata Stolarz
Gustave’a Doré Dzieje Świętej Rusi, 
czyli o francuskim obrazie Rosji 
w czasie wojny krymskiej
Gustave Doré’s History of Holy Russia: Of the French View of Russia Dur-
ing the Crimean War
Abstract: In this article, the author develops a thesis that History of Holly 
Russia, one of the works of the great illustrator of Bible and classic literature, 
Gustave Dore, is not only the reflection of the social opinion of Russia in the 
middle of 19
th
 century, but according to the famous Martin Malia’s book Rus-
sia under Western Eyes, it can also tell something about the French society of 
this time; for instance, about social attitudes or burning issues of the French 
society in the days of the Crimean War.
Dzieje Świętej Rusi Gustave’a Doré, mimo obiecującego tytułu, o historii Ro-
sji powiedzą czytelnikowi niewiele. Początki dziejów Rusi gubią się w mro-
kach starożytności
1
 – głosi pierwsze zdanie publikacji. Według ich autora 
zginęły tak bardzo, że stały się niewidoczne, w związku z czym tekst za-
stępuje przysłowiowa czarna plama. Pierwsza epoka dziejów wschodniego 
imperium w ogóle nie znalazła uznania w oczach autora, który określa ją 
jako niezbyt interesującą
2
; na obrazie naszkicowanym przez artystę widzi-
my niedźwiedzie polarne w mroźnej krainie
3
. Jeden z nich poznaje później 
uroczą morświnicę i z ich związku rodzi się nie kto inny, jak tylko pierwszy 
1
 
G. Doré, Dzieje Świętej Rusi. Malownicze, dramatyczne i karykaturalne. Na podstawie tekstów kronikarzy i hi-
storyków Nestora, Sylvestre’a, Karamzina, Segura etc. w rysunkach 500 z komentarzami przedstawił Gustaw 
Doré. Drzeworyty wykonano w nowej szkole, którą kierował Sotain ilustrator Dziejów Rusi, bitew, portretów, 
pejzaży, scenek rodzajowych, kwiatów, zwierząt, skorupiaków i rzadkich roślin, Gdańsk 2004, s. 5.
2
  Ibidem, s. 5.
3
 Ibidem.

---

116
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Agata Stolarz
Rus
4
. Tym samym Doré informuje swego czytelnika o polemice wśród ba-
daczy, dotyczącej problemu genezy państwa rosyjskiego. Przedstawiając go 
w krzywym zwierciadle jako spór, który od wielu lat toczą ze sobą uczone 
głowy (dosłownie), polegający na tym, iż jedni twierdzą, że Rusini absolutnie 
nie wywodzą się od polarnego niedźwiedzia i morświnicy, ale od polarnego 
niedźwiedzia i pingwinki [...] Najstarsi kronikarze donoszą, że w roku II lub 
II i ½ pewien piękny biały niedźwiedź uległ pełnemu nostalgii uśmiechowi 
młodej morświnicy
5
. Styl wypowiedzi naukowej łączy się ze stylem roman-
su, a ta zamierzona niezgodność, obok komizmu, jest także ukrytą kpiną 
z wszelkich teorii na temat początków Rusi. Inny obraz w tej sekwencji to 
portret przedstawiający dumnego autora Dziejów Świętej Rusi, który prze-
strzega przed zdobywaniem wiedzy o genezie Rusi, gdyż nie zaowocuje to 
niczym przyjemnym
6
.
Pierwsze strony Malowniczych, dramatycznych i karykaturalnych dzie-
jów Rosji są doskonałym preludium do dzieła francuskiego grafika, znanego 
przede wszystkim jako ilustratora Biblii i klasyków literatury. Obrazowa, 
by nie rzec komiksowa historia imperium, jak ją przedstawia Doré, jest 
przede wszystkim niedorzeczna, by nie użyć dosadniejszego epitetu. Ar-
tysta w satyryczny sposób ukazuje dzieje Rosji, poczynając od jej począt-
ków, skończywszy na wybuchu wojny krymskiej. Ten obrazowy pamflet, 
czy też persyflaż, powstał około 1853 roku we Francji, zaś po raz pierw-
szy został wydany w 1854 roku w Paryżu. Dzieło miało kilka reedycji, przy 
czym w zależności od ochładzania stosunków z Rosją zaostrzano jego an-
tyrosyjską wymowę, tak jak to miało miejsce w niemieckim wydaniu z roku 
1917, które zostało pozbawione 23 rycin w celu nadania mu bardziej anty-
rosyjskiego charakteru
7
. Na początku lat 60. XX wieku, u schyłku zimnej 
wojny, niektóre plansze dzieła Doré opublikował „The Time Magazine”, wi-
dząc w przedstawionych przez artystę scenach historycznych pierwowzór 
sowieckiego totalitaryzmu. Najlepszy technicznie i najwierniejszy reprint 
pochodzi z 1967 roku i był podstawą dla polskiego wydania
8
, które po raz 
pierwszy ukazało się w 2003 roku nakładem gdańskiego wydawnictwa sło-
wo/obraz terytoria, w limitowanej edycji. Wskutek dużego zainteresowania 
kolejne wydanie ukazało się już w 2004 roku. Dzięki wznowieniom dzieło 
Doré stopniowo zyskiwało opinię szyderczego przedstawienia barbarzyń-
skiej historii Rosji, jednak publikację tę można czytać nie tylko jako dzieje 
wschodniego imperium przedstawione w krzywym zwierciadle. Doszukać 
4
  Ibidem, s. 6.
5
 Ibidem.
6
 Ibidem.
7
  Kolejne dwa wydania w tym języku, z lat 1937 i 1979, ukazały się już w pierwotnej formie. Nota od polskie-
go wydawcy, [w:] G. Doré, Dzieje Świętej Rusi, s. 109.
8
  Nota od polskiego wydawcy, s. 109.

---