Q 88 Avtorlar: Tursunali Kuziyev, Sunnatulla Abdirasilov, Urinboy Nortoyev, Asqarali Sulaymanov Pikir bildiriwshiler

87
pitpegen eskizler  si’zadi’ ha’m 
usi’ eskizler  tiykari’nda kom-
poziciya du’zedi. Natyurmort 
mazmunli’ boli’wi’ ushi’n ki-
shi zatlar  aldi’nda, u’lkenleri 
arqa ko’riniste su’wretlenedi. 
Natyurmort jiyek si’zi’g’i’nan 
to’menirekte jaylasti’ri’ladi’. 
Sonda zatlardi’n’ ken’isliktegi 
jag’dayi’ ha’m tegisligi jaqsi’ 
ko’rinedi. Natyurmort di’qqat 
p e n e n   b a q l a n a d i ’ .  N a t y u r -
mort kompoziciyasi’n qag’azg’a 
duri’s jaylasti’ri’w maqsetin-
de qag’azdan islengen arnaw-
li’ a’sbap  (videoiskatel)tan 
paydalani’w jaqsi’ na’tiyje beredi. 
Bul a’sbap  arqali’ ani’qlang’an 
kompoziciya wo’z aldi’na ki-
s h i   w o ’ l s h e m d e g i   q a g ’ a z d a 
toli’q pitpegen tu’rinde si’zi’p  
Natyurmort kompoziciyasi’
Natyurmort etyudi
1-basqi’sh
duri’s yemes
duri’s yemes
duri’s

---

88
ko’riledi. Qoyi’lma kompoziciyasi’ ani’qlang’annan keyin, tiykarg’i’ 
jumi’s u’lken wo’lshemdegi qag’azda islenedi. 
N a t y u r m o r t t i ’ n ’   k o m p o z i c i y a s i ’   b e l g i l e n g e n n e n   k e y i n 
qoyi’lmadag’i’ ha’rbir  buyi’mni’n’ wo’lshemi, formasi’ (du’zilisi, 
ren’i, jaqti’-sayasi’)n ani’qlawg’a wo’tedi, yag’ni’y natyurmort sali’wda 
uluwmadan jekege ha’m jekeden ja’ne uluwmag’a wo’tiw procesine 
a’mel yetiledi.
Natyurmortti’ su’wretlewde basqi’shpa-basqi’shli’qqa a’mel 
yetiw kerek. Yeki-u’sh  zatti’n’ su’wretin sali’wda buyi’mlardi’n’ 
wo’lshemi jag’i’nan wo’z ara ayi’rmashi’li’qti’, arali’qti’, saya ha’m 
jaqti’li’qlardi’n’ ayi’rmashi’li’g’i’n ko’z benen shamalap  tabi’ladi’. 
Qa’lemdi baspag’an halda wolardi’n’ su’wret worni’ belgilep  
ali’nadi’. Su’wret formasi’ tabi’lg’annan keyin, jaqti’li’q deregi 
ani’qlanadi’. Sebebi su’wrettin’ turaqli’ jag’dayda turi’wi’ wonnan 
tu’si p  ati’rg’an sayag’a da baylani’sli’. Tu’siwshi saya zatlardi’n’ 
ken’isliktegi ha’m qanday materialdan islengenligin ani’qlawg’a 
ja’rdem beredi. Buyi’mlardi’n’ wo’z sayasi’, jaqti’ bo’limi, wo’zinen 
tu’si p  turg’an saya qa’lemde shtrixlar  menen si’zi’ladi’. Zatlardi’n’ 
perspektiv  qi’sqari’wlari’n yesapqa ali’p, ha’rbir  zattag’i’ jaqti’ ha’m 
3-basqi’sh
2-basqi’sh

---

89
saya qag’i’ydalari’na a’mel yetken halda su’wretlenedi. Keyin natura 
menen fon wortasi’ndag’i’ ashi’q-toyg’i’nli’qti’n’ parqi’ belgilenedi. 
Natyurmort kompoziciyasi’. Ha’rqanday ko’rkem wo’ner  
shi’g’armasi’ni’n’ negizin kompoziciya quraydi’. «Kompoziciya» — 
(compositio)  lati’nsha so’z boli’p, du’ziw,  birlestiriw — ha’r   tu’rli 
bo’leklerdi bir  pu’tin toli’q bir  ideyag’a say halda birlestiriw 
ma’nisin bildiredi. Su’wretlew wo’nerinde kompoziciya dep, ko’rkem 
shi’g’armani’n’ mazmuni’, xarakteri ha’m maqseti menen baylani’sli’ 
haldag’i’ quri’li’si’, bo’limlerdin’ shi’g’arma ideyasi’na muwapi’q 
jaylasti’ri’li’wi’ ha’m wo’z ara qatnasi’na ayti’ladi’. Kompoziciyada 
yen’ a’hmiyetlisi ko’rkem obrazdi’ jarati’w.
Su’wretlew wo’nerinde kompoziciyani’n’ simmetriya ha’m asim-
metriya, turaqli’li’q (statika), ritm, ten’salmaqli’li’q ha’m ha’reket 
(dinamika), yekinshi da’rejeli zatlarg’a (tiykarg’a)  boysi’ni’w, ko’riw 

---

90
worayi’ ha’m ko’pshiliginde wog’an say keletug’i’n kompoziciyali’q 
woraydi’ bo’rttiri p  ko’rsetiw si’yaqli’ qag’i’ydalari’ bar.
Kompoziciyani’n’ tiykarg’i’ talaplari’ pu’tinlik, simmetriya ha’m 
ritm. Tosattan terili p  qalg’an zatlardi’ natyurmort dep  bolmaydi’. 
Natyurmort kompoziciyasi’ni’n’ ma’nisli ha’m ta’sirli shi’g’i’wi’ 
ushi’n bir  temadag’i’, bir-birine say zatlar  ta’biyiy baylani’sta 
qoyi’li’wi’ kerek.
Qoyi’lg’an natyurmortti’n’ tiykarg’i’ ideyasi’n qag’azda su’wretlep  
ko’rseti p  beriledi, yag’ni’y natura menen su’wret wortasi’nda toli’q 
uqsasli’qqa yerisedi.

---

91
Natyurmort kompoziciyasi’n qaysi’ noqattan baqlawg’a qaramas-
tan wol toli’q bir  pu’tin ko’riniske iye boli’wi’ za’ru’r. Naturag’a 
sali’sti’rg’anda qi’zi’qli’ ko’riw noqati’ tan’lap  ali’ng’annan keyin, 
qag’az betinde su’wretlenetug’i’n natyurmort naturadan duri’s 
ani’qlap  su’wretleniwi kerek. 
1. Natyurmort degen ne?
2. Natyurmort janri’ neni sa’wlelendiredi?
3. Natyurmortshi’ xudojnilerden kimlerdi bilesiz?
4. Natyurmort kompoziciyasi’ degen ne?
Tapsi’rma. Su’wrettegi natyurmort kompoziciyasi’ni’n’ su’wretleniwine 
tu’sinik berin’.
1 8 ,   1 9 - s a b a q l a r .  MILLIY I’DI’SLARDAN DU’ZILGEN 
TEMALI’  NATYURMORT  (2 — 3  BUYI’M)TI’ 
REN’LI SU’WRETTE ISLEW
Akvarel boyawlari’nda milliy i’di’slardan du’zilgen temali’ natyur-
mortti’ islew ushi’n 2 — 3 zattan ibarat bolg’an, ren’ ha’m tu’r  
qatnaslari’ bir-birinen aji’ralg’an, 
wolar  formasi’na qaray wonsha 
quramali’ bolmag’an buyi’mlar  
boli’wi’ kerek. A’piwayi’ zat-
lardan du’zilgen qoyi’lmalardi’ 
a’ste-aqi’ri’n  islep, unamli’ 
na’tiyjelerge yerispey turi’p, 
quramali’ natura qoyi’lmalari’n 
islewge wo’tiw duri’s yemes. 
Akvarel boyawi’nda jumi’slardi’ 
t uraq li’   tu’ rd e  i s l ew   ha ’ m 
wolardi’ a’ste-aqi’ri’n qura-
malasti’ri’p  bari’w maqsetke 
muwapi’q. 
Woqi’w natyurmorti’

---

92
Natyurmortti’ akvarel boyawlari’ menen islew procesin 
(ko’rgizbeli)  a’meliy ko’rsetiw ushi’n biraz quramali’ bolg’an 
miyweler  ha’m ku’ndelikli turmi’sli’q zatlardan du’zilgen natura 
qoyi’lmasi’n alami’z. Qoyi’lmadag’i’ i’di’s tegis ji’lti’raq betke iye, 
sonday-aq, ani’q su’wretlengen (nur)  sa’wlesi bar. Barli’q zatlar  stol 
u’stine jaylasti’ri’lg’an, arqada ani’q ku’l ren’degi diywal foni’ ha’m 
bir  tegis gezlemeler. Miywelerde belgilengen yari’m sayalar  ani’q 
ko’rini p  turi’pti’. I’di’sta ji’lli’ ha’m suwi’q refleksler  bar.
Bunday du’zilgen natyurmortti’n’ qa’lem su’wreti qi’yi’nshi’li’q 
tuwdi’rmaydi’, biraq ren’lerde su’wretlew biraz quramali’raq, sebebi 
1-basqi’sh
2-basqi’sh
3-basqi’sh
4-basqi’sh

---