Q 88 Avtorlar: Tursunali Kuziyev, Sunnatulla Abdirasilov, Urinboy Nortoyev, Asqarali Sulaymanov Pikir bildiriwshiler

121
sa’wbetlesedi ha’m bul wo’zgeshelikler  
de xarakterin ko’rsetiwde ja’rdem be-
redi. Qaharmanni’n’ ko’zin su’wretlew 
za’ru’r  a’hmiyetke iye boli’p  yesap-
lanadi’. «Ko’z — qa’li p  aynasi’» deydi 
xali’q maqallari’ni’n’ birinde ko’z 
quramali’ jerlerden biri boli’p, ju’da’ 
ani’qli’qti’ ha’m woy-pikirdi ja’mlewdi 
talap  yetedi.
Portret kompoziciyasi’n baslaw 
ha’m de woni’n’ qatnasi’ ha’m ren’-
ler  sheshimin tabi’w ushi’n birneshe 
qa’lem si’zi’qlar  ha’m etyudlar  islew 
kerek. Qa’lem si’zi’qlar  ha’m etyud-
lar  islengennen son’, wolar  uluw-
malasti’ri’ladi’, xarakterli jerleri belgile-
nedi, keyin bir  pu’tinlik ha’m sa’ykeslik 
u’stinde jumi’s ali’p  bari’ladi’. 
Men su’ygen qaharman temasi’nda 
portret islewde belgili xudojnikler  jaratqan shi’g’armalar  portretleri 
ayqi’n mi’sal boli’p  xi’zmet yetedi. Wolardi’n’ negizinde qanday da 
bir  ma’nis jati’rg’anli’g’i’n, xarakterinin’ ashi’p  beriliwi ha’m ulli’ 
insanni’n’ ishki keshirmelerin bili p  ali’w mu’mkin.
Belgili wo’zbek xudojnikleri Abdulhaq Abdullayev, Rahim 
  
Ahmedov, Chingiz Ahmarov, Malik Nabiyev  ha’m ko’plegen basqa 
xudojnikler  bul temada a’jayi’p  portretler  jaratqan.
Abdulhaq Abdullayev  ta’repinen jarati’lg’an portretler, «Men 
su’ygen qaharman» temasi’nda jaqi’n bolg’an shi’g’armalari’ 
respublikami’zdi’n’ belgili jazi’wshi’lari’, shayi’rlari’, ilimpazlari’ 
ha’m artistlerinin’ tulg’alari’ galereyasi’nan wori’n alg’an, wol 
psixologiyali’q portretlerdin’ alg’i’r  ustasi’ boli’p  tabi’ladi’.
A. Abdullayev. 
«Alisher  Navoiy»

---

122
1. Portretlerdin’ qanday tu’rlerin bilesiz?
2. Men su’ygen qaharman portreti qalay islenedi?
3. Temali’ portret islegende xarakterli wo’zgeshelikleri nelerden ibarat?
4. Qaysi’ xudojnikler  belgili shaxslardi’n’ portretlerin islegen?
Tapsi’rma. «Men su’ygen qaharman» temasi’nda shi’n ju’rekten portret 
islew.
3 0 - s a b a q .  PLASTILIN YAMASA I’LAYDAN XARAKTERLI 
KO’RINISTEGI PORTRET ISLEW
Buyi’mni’n’ konstruktiv  wo’zgeshelikleri ha’m qatnaslari’ni’n’ 
xarakterli formalari’n quri’w, woqi’wshi’lardi’n’ ko’z benen sha-
malaw, qoldi’n’ ha’reketin asi’ri’wg’a, wazi’ypani’ izbe-izlikte islew 
ko’nlikpesin ta’rbiyalawg’a, materiallar  wo’zgesheligi haqqi’ndag’i’ 
bilimin iyelewge ja’rdemlesedi. Mu’sinshilik ushi’n qollani’latug’i’n 
 
shiyki zat — i’lay ha’m plastilin boli’p  yesaplanadi’. Tayarlang’an 
pu’tin i’lay yamasa plastilin bo’legi ali’nadi’. Xarakterli ko’rinistegi 
portretti islew ushi’n haqi’yqi’y su’wretine qarap  portret nusqasi’ 
islenedi. Woni’n’ wo’lshemine sa’ykeslep  i’lay yamasa plastilin 
bo’leksheleri tayarlanadi’.
Xarakterli ko’rinistegi (keyi ptegi)  portretti islew ushi’n si’mnan 
basti’n’ qatnaslari’ yesapqa ali’ni’p, sxematikali’q karkasi’ tayarlap  
ali’nadi’. Da’slep  ma’yek ta’rizli formani’n’ ishin si’m ag’ashlar  
menen tu’yi p, temir  uslag’i’shqa karkas tayarlanadi’. Temir  usla-
g’i’shti’n’ to’mengi ta’repi dumalaq yamasa to’rt mu’yesh  forma-
si’nda boli’p, woni’ aldi’nnan tayarlang’an taxtashag’a bekkemlenedi.
Karkasqa i’lay yamasa plastilin forma boyi’nsha jabi’sti’ri’ladi’. 
Ag’ashtan tayarlang’an stekten paydalani’w wori’nli’ boli’p  yesap-
lanadi’. Son’ tan’lang’an xarakterli ko’rinistegi portretti’ bo’limine 
da’slepki forma beriledi. Bunda basti’n’ bo’lekleri muri’n, ko’z, yerin, 
qulaq ha’m shash  bo’limleri belgileni p, wo’z worni’na wornati’p  
shi’g’i’ladi’. Jalg’ang’an jerler  jaqsi’lap  tegisleni p, uluwma basqa islew 
beriledi.

---

123
Portretti basqi’shli’ islew

---

124
Keyin tayar  portrettin’ si’rti’ suwda i’g’allag’an shu’berek yamasa 
barmaq penen tegisleni p  shi’g’i’ladi’: Yendi tayar  bolg’an xarak-
terli ko’rinistegi portretke stekler  ja’rdeminde ko’rkemlik jaqtan 
islew beriledi.
I’laydan islengen bolsa, sayada jaqsi’lap  keptiriledi. Xarak-
terli ko’rinistegi portret ta’replerin islewde berilgen su’wretlerdegi 
mu’sinshiler  ta’repinen islengen mu’sinlerden wo’nimli paydalani’w 
mu’mkin. Buyi’m islewde ko’birek ku’lren’ i’lay qollani’ladi’. I’lay 
to’mendegishe tayarlanadi’: keptirilgen kesekti mayda bo’leklerge 
bo’li p, wolardi’ plastmassa i’di’sqa qatlam menen jaylasti’ri’ladi’, 
ha’rbir  qatlamg’a suw quyi’p  turi’ladi’.   
Bir  ku’nnen keyin i’lay puqtali’q penen qami’r  si’yaqli’ 
bolg’anda aralasti’ri’ladi’ yegerde qolg’a jabi’spasa, demek, i’lay is-
letiw ushi’n tayar  hali’na kelgen boli’p  yesaplanadi’. I’laydan 
jasalg’an modeldi guash  boyawi’nda qa’legen ren’de boyaw mu’mkin. 
I’laydi’n’ mayi’sqaqli’g’i’, boyaw imkaniyati’ni’n’ barli’g’i’, a’sirese, 
balalar  ushi’n ju’da’ ha’m qi’zi’qli’ ja’ne qolayli’ boli’p  yesap-
lanadi’.
Plastilin — uzaq qurg’ap  ketpeytug’i’n iyiliwshen’ ha’m jum-
saq material. Birdey ren’degi buyi’mlardi’ jasaw ushi’n ba’rhama 
«Xayol»
«Yangi ko‘ylak»
«Qo‘shiq»

---

125
tayar  material. Islengen buyi’mlardi’n’ formasi’ buzi’lmaydi’ ha’m 
jari’lmaydi’, tek belgili da’rejedegi ji’lli’li’qta plastilin jumsaydi’ ha’m 
yeriydi, suwi’qli’qqa bolsa qatayadi’.
1. Mu’sin portretin islewde karkas qalay tayarlanadi’?
2. Stek degen ne?
3. Basti’n’ bo’leklerin islegende nelerge itibar  beriw kerek?
4. Mu’sinshiler  shi’g’armalari’n ta’riyplep  berin’.
Tapsi’rma. Xarakterli ko’rinistegi obrazdi’n’ mu’sinin islep  keliw.
3 1 - s a b a q .  «A’DEBIY SHI’G’ARMA QAHARMANI’» 
TEMASI’NDA PORTRET — ILLYUSTRACIYA ISLEW
T e m a l a r   b o y i ’ n s h a  k o m p o z i c i y a l a r   d u ’ z i w d e   a ’ d e b i y 
shi’g’armalarg’a illyustraciyalar  islew procesinde balalar  yertek, 
gu’rrin’, an’i’z, da’stan qaharmanlari’ni’n’ obrazlari’n wo’z 
su’wretlerinde su’wretlewge ha’reket yetedi. Bul jumi’slar  tikkeley 
kitap  bezewi menen baylani’sli’ halda ali’p  bari’ladi’. Wolardi’n’ 
ayi’ri’mlari’ miniatyura ren’li su’wreti usi’li’nda isleniwi de mu’mkin.
Xudojnikler  ta’repinen kitaplarg’a islengen illyustraciya ha’m 
nag’i’slar  kitap  mazmuni’n ani’g’i’raq ha’m de tezirek tu’sini p  
ali’wg’a ja’rdem beredi. A’yyemgi waqi’tlarda kitapti’ bezewge 
ayri’qsha itibar  qarati’lg’an. Miniatyurashi’lardan a’sirese, Kamalad-
din Bekzad, Sultan Muhammed, Qasi’m Ali, Mahmud Muzahhib, 
Muhammed Murod Samarqandiyler  bul boyi’nsha u’lken dan’qqa 
iye bolg’an.
XX a’sirdin’ yekinshi yari’mi’nda O’zbekistanda kitaplardi’ 
ko’rkemlik jaqtan bezewde I. Ikromov, V. Kedrin, M. Reyx, A. Oshey-
ka, Q. Basharov, I. Kiriakidi, T. Muhamedov  ha’m basqa xudojnikler  
ko’rkem wo’nerdin’ milliy ko’rkem da’stu’rlerin dawam yettiri p, 
u’lken jetiskenliklerdi qolg’a kirgizdi.
Ko’rkem wo’nerdin’ grafika tu’rinde tabi’sli’ islengen 
shi’g’armalardan biri Qutlug’ Basharovti’n’ «O‘zbek milliy o‘yinlari» 

---