Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
ran etnosun (titul millət) maraqları ilə etnik azlıqların maraqlarının
uzlaşdırılması dövlətin bütövlüyünün qorunub saxlanılması üçün
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Millətin xaricdəki diaspora ilə
ələqələrinin özü də dövlətin fəaliyyətinin xüsusi bir istiqamətini təşkil
edir.
§ 2. DÖVLƏTİN FUNKSİYALARININ TƏSNİFATI
Hüquq ədəbiyyatında dövlətin funksiyalarının müxtəlif təsnifatları
mövcuddur. Bu, dövlətin funksiyalarının müxtəlif yanaşmalar
əsasında təsnifləşdirilməsi ilə bağlıdır.
Hüquq ədəbiyyatında özünə geniş yer almış təsnifatlardan birinə
görə, dövlətin funksiyaları əsas və qeyri-əsas funksiyalara bölünür.
Dövlətin əsas funksiyaları onun ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində
qarşıya qoyulan ən mühüm, ən əsas vəzifələrin həyata keçirilməsinə
xidmət etməklə başlıca fəaliyyət istiqamətləri kimi çıxış edir. Odur ki,
hər bir əsas funksiya dövlətin daxili və xarici siyasətinin müəyyən bir
həlledici
istiqamətini
müəyyənləşdirir.
Əsas
funksiyaların
məzmununu ictimai həyatın daha mühüm, daha ümumi sahələri təşkil
edir. Onlar bütövlükdə dövlətin fəaliyyətində təzahür olunur və bütün
dövlət mexanizmi və ya onun əksər tərkib hissələri tərəfindən həyata
keçirilir. Məzmununa və strukturuna görə əsas funksiyalar toplayıcı,
sistem xarakterli olur.
Qeyri-əsas funksiyalar isə əsas funksiyaların struktur hissələri
olmaqla daha konkret vəzifələri, başqa sözlə desək, ictimai həyatın
nisbətən məhdud sahəsi ilə bağlı olan vəzifələri yerinə yetirir. Həmin
funksiyalar qeyri-əsas funksiyalardan fərqli olaraq dövlətin başlıca
fəaliyyət istiqamətini təşkil etmir. Hər bir əsas funksiya bir neçə
qeyri-əsas funksiyanı əhatə edə bilər. Əsas funksiyanın tərkib
hissələri olan qeyri-əsas funksiyalar onun elementinə çevrilir. Odur
ki, elmi ədəbiyyatda əsas funksiyalar sistem xarakterli funksiyalar
kimi xarakterizə olunur. Nəzəri cəhətdən qeyri-əsas funksiyalar əsas
funksiyaların tərkib elementləri
327
ilqar Məmmədov
kimi, əsas funksiyaiar isə döviət funksiyaiannın tərkib eiement- iəri
kimi qiymətiəndiriiir.
Lakin funksiyaiarın bu cür böiünməsi müəyyən mənada nisbidir.
Beiə ki, döviətin funksiyaiannın əhəmiyyəti, əsasən, konkret tarixi
dövriə müəyyəniəşir və döviətin tarixi inkişaf mərhəiə- sinin əsas
vəzifəiərinə uyğun oiaraq oniar da dəyişir. Beiəiikiə, yeni şəraitdə
qeyri-əsas funksiyaiardan bəziiəri döviətin müstə- qii, əsas fəaiiyyət
istiqamətinə çevriiə biiir. Əsas funksiyaiardan bəziiəri isə qeyri-əsas
funksiyaya çevriiir və ya aradan qaixır.
Onu da qeyd etməiiyik ki, döviətin əsas fəaiiyyət istiqamətiə-
rinin nisbətən məhdud sahəiərlə bağiı oian funksiyaiara böiünməsi
müəyyən mənada «döviətin funksiyası» aniayışını onun vacib
əiamətiərinin birindən məhrum edir. Beiə ki, döviətin funksi- yaiarı
deyərkən, məhz döviətin əsas fəaiiyyət istiqamətiəri nəzərdə tutuiur.
Qeyri-əsas funksiyaiar isə döviətin əsas fəaiiyyət istiqamətiəri hesab
oiunmur. Ona görə də, bu təsnifat müəiiifiə- rin bir qismi tərəfindən
ciddi tənqid oiunur.
Digər bir təsnifiəşdirməyə görə, döviətin funksiyaiarı sinfi və
ümumsosiai funksiyaiara böiünür. Həmin təsnifiəşdirməyə üs- tüniük
verən nəzəriyyəçiiərin fikrincə, hansı tipə aid oimasından asıiı
oimayaraq hər bir döviət sinfi vəzifəiəriə bərabər, həm də bütün
cəmiyyətin marağına cavab verən «ümumi işiərin» həyata
keçiriiməsinə xidmət edir.
Bu yanaşmadan çıxış edən nəzəriyyəçiiərin bir çoxu
ümumsosiai
funksiyaiara
iqtisadi,
sosiai,
ekoioji,
hüquq
mühafizəedici və ya hüquq qaydasının mühafizəsi, siyasi funksiyaiarı
aid edir- iər. Bu cür geniş yanaşmanın tərəfdariarı onu əsas
götürüriər ki, sadaianan həmin funksiyaiar döviətin mövcud oiduğu
bütün dövriərə aid oian funksiyaiardır. Beiə hesab oiunur ki,
iqtisadiyyatın sabit axarda tənzimiənməsi və inkişaf etdiriiməsi
(iqtisadi funksiya), döviət suvereniiyinin qorunub saxlanması,
cəmiyyətin idarə olunması (siyasi funksiya), insanların sosial
tələbatlarının ödənilməsi məqsədi ilə bu və ya digər tədbirlərin həyata
keçirilməsi (sosial funksiya), ətraf mühitin qorunması, təbiətdə
pozulmuş balansın bərpa edilməsi (ekoloji funksiya), ictimai təhlü
328
I
-t
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
kəsizliyin təmin edilməsi, pd^ulmuş hüquq normaiarının bərpası və
hüquq pozuntularının qarşısının alınması, hüquq pozuntularına görə
məsuliyyət məsələlərinin həll edilməsi (hüquq qaydasının mühafizəsi
və ya hüquq mühafizə edici funksiya), müəyyən ideologiyanın
dəstəklənməsi, əhali arasında maarifləndirmə işinin təşkil edilməsi,
təhsilin, elmin, mədəniyyətin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı müəyyən
fəaliyyətin həyata keçirilməsi (ideoloji fünksiya) həmin funksiyalarla
bağlı fəaliyyətin hansı məzmunda təzahür olunmasından asılı
olmayaraq hər bir dövlətdə mövcuddur. Müasir dövlətlərdə isə həmin
funksiyaların ümumsosiallığı daha da artır. Dövlətin funksiyaları
sistemində ümumsosial funksiyaların rolu gücləndikcə cjəmiyyətdəki
maraqlar arasında ziddiyyətlərin həll edilməsi, icti:mai kompromisin
əldə olunması daha demokratik xarakter alır,ıhüquqi dövlət, hüququn
aliliyi ideyaları daha çox reallaşır.
Nəzəriyyəçilərin bir qismi bu cür geniş yanaşmanı qəbul etmir.
Məsələn, M.N.Marçenko hesab edir ki, dövlətin ümumsosial
funksiyalarına yalnız ətraf mühitin mühafizə edilməsinə, təbii
sərvətlərin və resursların rasional şəkildə istifadə olunmasına,
istehsala yeni, tullantı verməyən texnologiyanın gətirilməsinə
istiqamətlənmiş funksiyalar aid edilməlidir.
Sinfi maraqları, hakim sinfinin iradəsini daha qabarıq şəkildə
ifadə edən funksiyalar isə sinfi funksiyalardır. Həmin funksiyalar
hakim sinfin iradəsini özündə əks etdirdiyindən dövlətin tiplərinə,
dövlətin tarixi inkişaf mərhələlərinə görə bir-birindən fərqlənir.
Dövlətin müəyyən bir tipinə aid olan konkret sinfi funksiya başqasında
olmur, hətta konkret dövlətin müəyyən bir inkişaf mərhələsində özünə
yer almış sinfi funksiya dövlətin inkişafı nəticəsində öz əhəmiyyətini
itirərək aradan çıxır, onu bir başqası əvəz edir. Və yaxud hər hansısa
bir dövlətdə özünə yer alan sinfi funksiya başqa bir dövlətin fəaliyyət
istiqaməti kimi çıxış etmir, hətta onun məqsəd və vəzifələri ilə
ziddiyyət təşkil edir. Bununla yanaşı, tədqiqatçılar onu da etiraf edirlər
ki, dövlət sinfi xarakterli vəzifələri həyata keçirərkən, həm də bu və ya
digər dərəcədə ümumsosial problemləri həll edir. Odur ki, bəzi
fəaliyyət istiqa
329
Dostları ilə paylaş: |