Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı

İstifadə edilmiş ədəbiyyat

1. 
   Гоголь Н.В.Полн.собр.соч. В. 14-ти т., т.8. М., «Гослитиздат», 1952.
   
2. 
   Кидайш-Покровская Н.В. Перевод тюркоязычных эпических памятников в академической серии // Фольклор. Издание эпоса. М., «Наука», 1977.
   
3. 
   Кобланды Батыр. Казак халкынын батырлык эпосы. М., «Наука», 1975.
   
4. 
   Львов В. Заметки крохобора. Журн. «Дружба народов», 1982, № 6.
   
5. 
   Нелюбин Л.А. Толковый переводоведческий словарь. М., Флинта Наука, 2003.
   
6. 
   Скосырев П. Наследство и поиски. М., «Сов. писатель», 1961.
   

Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı «Koblandı-batır»

Xülasə
Qazax xalqının ən populyar epik nümunələrindən olan «Koblandı-batır» dastanında yüksək mənəvi-əxlaqi keyfiyyət­ləri ilə seçilən batırların doğma Vətənə bağlılığı, onların öz təfəkkürü, qüvvəsi, gücü və cəsurluğu ilə doğma eli-obanı yadelli işğalçılarından azad etmələri vəsf olunmuşdur.

Qazax xalqının mənəvi həyatının mühüm tərkib hissəsi olan dastan yaradıcılığı öz rişələri etibarı ilə lap qədim dövrlərə gedib dirənir. Qeyd edək ki, hələ V-VIII əsrlərə aid edilən Orxon-Yenisey kitabələrində, epitafik yazılarda türk batırla­rının qəhərmanlıq şücaətləri daşlar üzərinə həkk olunmuşdur. Konkret olaraq qazax qəhrəmanlıq dastanlarının lap qədim qatı VIII-X əsrləri əhatə etməkdədir. Bu, patriarxal–feodal münasi­bət­lərinin dağılıb aradan çıxdığı dövrə təsadüf edir. Qazax dastan­larının əsasını qəbilələrin etnik konsolidasiyası, tayfa­lara­rası döyüş və vuruşlarla bağlı rəvayətlərin yaranması, tayfa­ların müxtəlif ərazi­­lərə səpələnməsi və s. təşkil edir. Bu dastan­ların epik üslu­bu­nun inkişafı və formalaşması məhz əzəmətli qəhrəman-şəxsiy­yət­lərin ətrafında cilalanıb başa çatdırılmaqla sonuc­landı. Qa­zax­larda belə epik şəxsiyyətlər kimi biz daha tez-tez Kob­landı, Qəmbər, Alpamıs və s. kimi qəhrəmanların adlarıyla rastlaşırıq.

XV-XVI əsrlərdə baş vermiş çoxsaylı qəbilələrdaxili çəkiş­mələr Qızıl Ordanın dağılmasına gətirib çıxardı. Məhz bu dövrdən sonra qazax xalqının və dövlətçiliyinin yaranması baş ver­di. Az keçməmiş, daha doğrusu XVII-XVIII əsrlərdə cun­qar-kalmık feodalları qazax torpaqları üzərinə işğalçı yürüşlər təşkil etdilər. Bu dövrdə gedən proseslər nəticə etibarı ilə qazax dastanlarının tam şəkildə formalaşıb başa çatması ilə nəticə­ləndi. Cunqar-kalmıklarla qazaxlar arasında baş vermiş bu hadisələr «Yer-Tarqın», «Yer Kokşe», «Qarabəy», «Utegen-batır», «Arxalıq-batır», «Urak-Mamay», «Şora-batır» və digər nümunələrdə öz əksini tapmışdır.

Qazax xalqının epik nümunələri sırasında müxtəlif yazıya almalarda 6 mindən 9 minə qədər misradan ibarət olan «Koblandı-batır» dastanı mühüm yer tutur. Əsərin başlan­ğıcında digər türk dastnaları üçün səciyyəvi olan qəhrəma­nın gözlənilməz doğuluşu motivi dayanır. Ahıl yaşlarında Toktar bəylə Analığın – Koblandı və onun bacısı Qarlıqanın – ekizlə­rin dünyaya gəlməsi baş verir. Koblandı əfsanəvi qəhrə­man­lara xas olan sürətlə böyüyür, cəsur, cəld, möhkəm, dözüm­lü və qorxmazlığı ilə diqqəti cəlb edir. Hələ uşaq ikən, 6 yaşına çatanda o, kəhər atını yəhərləyib-yüyənləyib atasının ilxısının mehtəri Yestemisin yanına gəlib ondan ox atmanı, at çapmanı, qəhrəmanlığı, sərrast atıcılığı öyrənir.

Koblandının evlənməsi də, sevdiyi gözələ yiyələnməsi də, batır atının böyüdülməsi də və s. epik hadisələr qəhrə­man­lıq dastanlarına xas olan ənənə çərçivələrində təsvir olunur. Qəhrə­ma­nın sevdiyi gözəl uğrunda mübarizədə iştirakı onun ilk döyüş şücaəti kimi ortada dayanır. Yarışda qələbə əldə etməklə o, gözəl Qurtqanı öz doğma yurduna aparır. Bundan sonra onun qəhrəmanlıq bioqrafiyasında bu gözəl və müdrik Qurt­qanın mühüm rolu daha çox nəzərə çarpır.

Koblandının bir-birinin ardınca xeyli yürüş və döyüşlərdə yadelli işğalçılara - qızılbaşlara və kalmıklara qarşı apardığı mübarizələrdə batırın əsil qəhrə­manlığı ortada dayanır. Onun ilk böyük döyüşü qızılbaş xanı Qazana qarşı aparılır.

Digər türk və dünya xalqlarının epik poemalarında oldu­ğu kimi «Koblandı-batır»ın süjet xəttinin diqqət çəkən başlıca düyünü heç də qəhrəmanın özünün fərdi maraqları ilə yox, onun ictimai borcu ilə bağlıdır. Çünki qızılbaşlar və kal­mık­­lar qıp­çaq torpaqlarına həmlələr və hücumlar etdikdə Kob­landı Qazan xana və Alşagıra qarşı amansız mübarizə apar­maqla, öz doğma vətənin bütövlüyünü, xalqın əmin-amanlıqda yaşama­sını hər şeydən üstün tutur. Dastanda Koblandı obrazı­nın bütün tərəfləri epik qəhrəmanın başlıca funksiyalarına xidmət etmək­də­dir. Onun bütün fəaliyyəti ictimai maraqlarla əhatələn­məkdədir. Elə buna görə də o, daim bütün hərəkət­lərində, əsgəri bacarığında, batırlıq şücaətində digərlərindən üstün­dür. Koblandı döyüşə girən zaman qaşları qarla, kirpikləri buzla örtülür, özü döyülmüş dəmirə bənzəyir, çovğun kimi coşub tufan qoparır və s. Onun qəhrəmanlığı o qədər monu­mental, qüvvəsi bitib-tükənməz kimi təsvir edilir ki, 40 minlik düşmən ordusu qəhrəmanın gözündə 40 nəfər kimi görü­nür, hara­yından döyüş zamanı yer lərzə gəlir, qayalar –daşlar qopur. Koblan­dının yenilməz qəhrəmanlığı ona digərlərinin müraciətlərində daha önəmli mövqedə durur..

Əsərdə digər türk xalq dastanları üçün səciyyəvi olan bədii təsvir vasitələrindən geniş istifadə olunmuşdur. Batırla bağlı burada müxtəlif məqam­larda tətbiq olunmuş troplar daha yadda qalan effekt yarada bilir. Bu tipli troplar sırasında batırı vəhşi heyvanlara və quşlara bənzədən qədim obrazlar əsərdə daha görümlü təqdim olunur. Buna görə də Koblandı şir kimi doğulmaqla pələngə, canavara, şahinə bənzədilir. Batıra bütün elin-obanın sevgisi tükənmizdir.

Eyni zamanda o, həm də öz ata-anasının gözlərinin işığı­dır, o, xalqın, elin-obanın başbiləni, şahinidir, xanımının dilin­də, ağzında cəsur, istəkli, bacarıqlı hökmdardır, anadan daş kimi möhkəm doğulmuş batırdır.

Koblandının Tayburıl atının təsvirində döyüşlər və at yarış­maları zamanı hiperbolalardan istifadəyə geniş meydan verilmişdir. Buradakı ənənəvi müqayisə və epitetlər qəh­rə­ma­nın özü ilə bərabər, həm də onun atının gözəlliyini və üstün keyfiyyətlərini nümayiş etdirir. Məsələn, Tayburılın alnı ay kimi par-par yanır, qulaqları qamış kimi dik dayanır, sü­rə­tinə gəldikdə isə o ceyrandan, sayqakdan bərk qaçır və i.a. və s.

Koblandının döyüş dostları və yaxınları da epik ənənə ruhunda təsvir olunur. Bu obrazlar yetərincə ümumiləşməklə batıra xas olan əsil qəhrəmanlığın açılmasına xidmət edir. Onların sırasında Koblandının oğlu Bokenbayın və Koblan­dının özünün həmyaşıdı Qaramanın obrazı daha görümlü təqdim olunur. Bokenbay əsərdə atası kimi şirə bənzədilir.

Yestemıs, hər şeydən öncə, türk dastanları üçün ənənəvi olan xanın özünün qulluqçusu, onun mehtəri və kiçikyaşlı batırın tərbiyəçisi kimi təqdim olunur. Yestemısin zahiri təsviri isə onu batırın özü səviyyəsində olan döyüşçü kimi təqdim edir və burada təsvirlər ənənəvi istifadə olunan obrazlı vasitələr çərçivələrindən kənara çıxmır.

«Koblandı-batır» dastanında əsərin qəhrəmanının çox­saylı düşmənləri də epik qaydalara uyğun olaraq kifayət qədər gücü və bacarığı ilə seçilənlərdir. Onlardan bəziləri yetərincə ironik planda təqdim olunurlar. Məsələn, Alşaqırın yaxınları, nəhəng qırxbeş arşınlıq Qızılərin oğulları Ağanas və Toğanas belələ­rindəndir. Onlar Qaraspan dağı tək əzəmətli,Qazan xanın özü hündür dağ aşırımına bənzədilməklə, həm də xan mənşəli olduğu vurğulanmaqdadır. Obrazların mahiyyətindəki ümumi­lik­lərə baxmayaraq, burada da hiperbolalardan, şişirtmələrdən geniş istifadə olunmuşdur. M.Auezov və L.Sobolev haqlı olaraq Koblandının düşmənlərinin – Qazan, Alşaqır və Kobikti obraz­la­rının hamısınında onların öz fərdi simalarının olduğunu qeyd etməyi yaddan çıxarmamışdılar. Burada fərdiləşdirmə digər türk xalq dastanları üçün səciyyəvi olan ənənəvi obrazlı epitetlərdən geniş istifadə etmənin köməyi ilə ortaya qoyulur.

Əsərdəki digər epizodlarla (batırın doğulması, onun ilxı­da özü­nə köhlən seçməsi, düşmən üzərinə yeriməsi, düş­mən­lərlə dö­­yüşləri, əsir düşməsi və s.) yanaşı, sevgi-məhəbbət xətti də mü­­hüm rol oynayır. Burada sevgi-məhəbbət intriqasının ilkin dü­­yünü kimi Kobikti xanın qızı Qarlıqanın Koblandı ilə ilk gö­rüşü qeyd edilə bilər. Qarlıqa ilk baxışdan Koblandıya vurulur. Bunu da söyləyək ki, Qarlıqanın anası müsəlman qızı olmaqla vaxtı ilə qızılbaş Kobiktinin qıpçaq torpaqlarına etdiyi yürüşlər nəticəsində ələ keçirilmişdir. Qarlıqanın anası ölərkən öz qızı­nın qıpçaq müsəlmanın arvadı olması vəsiyyətini qız atası Ko­bik­tiyə xəyanət etməklə həyata keçirmişdir. Dastanın bun­dan sonrakı süjet quruluşunda Koblandı ilə ona ürəkdən vu­rulan Qar­lıqanın qarşılıqlı münasibətləri görümlü yer tutur. Bu, mahiy­yət etibarı ilə batırın qəhrəmanlıq bioqrafiyasının ikinci xətti və ikinci evlənməsi kimi diqqəti cəlb etməkdədir. Burada kolliziyanın əsasına epos və qəhrəmanlıq nağılları üçün səciy­yə­vi olan qədim motiv qoyulmuşdur ki, bu da onun özü­nün batırın gələcək arvadı ilə təkbətək görüşdə gücünü sınama­sıdır. Bununla belə, «Koblandı-batır» dastanın da belə qədim süjet xət­ti xeyli dəyişiklik­lərə də məruz qalmışdır. Belə ki, bu yarış­da Qarlıqa üzərində qələbəni Koblandı yox, onun oğlu Boken­bay qazanır. Bundan sonra çoxsaylı epizodlarda Qarlıqa öz sevgisi uğrunda mübarizələrdə iştirak edir. O, öz sevgilisinə yetişmək üçün Koblandını və Qaramanı zindandan azad etmək­lə onların qaçmasına müvəffəq olur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, düşmən qızının əsir düşmüş qəhrəmana köməyi qədim epik ənənəsi üçün səciyyəvi haldır. Belə məqamlarla biz «Kitabi-Dədə Qor­qud», «Koroğlu» və «Alpamış» qəhrəmanlıq dastan­ları, «Yusif və Əhməd» və s. mə­həbbət-romantik poemasında və s. rastlaşırıq. Burada biz ənənəvi süjetin «simp­tomları» ilə rastlaşsaq da, «Koblandı-batır» dastanında bu xəttin işlənməsi dərin psixologizmlərlə müşayiət olunmaqla, həllini tapmaq­dadır. Koblandıya olan sonsuz məhəbbətini ifadə etmək üçün Qarlıqa atası Kobiktinin dəbilqəsindəki zəif yeri batıra göstərir və Koblandı həmin yeri nişan almaqla Kobiktini öldürür. Bundan başqa Qarlıqa Koblandıya onun Alşaqır xanla qələbə döyüşündə və digər düşmən batırlara qarşı vuruşlarında da yaxından kömək edir.

«Koblandı-batır» dastanının kompozisiyası və məzmunu, bədii ifadə vasi­tə­ləri sistemi, şeir sətirləri, misraların təşkili və quruluşu qəhrəmanlıq dastan­ları üçün səciyyəvi olan ənənə­vi­liyi əks etdirməkdədir.

Struktur baxımından dastan xronoloji ardıcıllığa malik olan bir sıra bitkin epizodlardan ibarət olmaqla vahid təhkiyə zənciri yaratmaqdadır.

«Koblandı-batır»da çoxsaylı şəkildə istifadə edilmiş bədii-obrazlı formullar qəhrəmanların müəyyən əhval-ruhiyyə­si­nin, halının, hissinin, vəziyyətinin veril­mə­sinə xidmət etmək­dədir. Təkrirlər təhkiyənin ekspressiyasını gücləndirməkdə mühüm rol oynayır. Məsələn, döyüş uğursuzluqları zamanı qəhrəmanın hissləri və həyəcanları, kədəri, qəm-qüssəsi obraz­ların çoxsaylı ağlayış-şikayətləri daimi tək­rarlanan dövrə ilə xüsusi ekspressiya yaradır. Təkrirlər dastanda xüsusi emo­sional yükə malik olmaqla, bənzərsiz effekt ortaya qoyur.

«Koblandı-batır» dastanında dini anlayışlar, müqəd­dəs­lə­rə, pirlərə, ocaq­lara, övliyalara, peyğəmbərlərə, Allaha müra­ciət­­lər nəzərəçarpacaq nidalarla zəngindir. Bu baxımdan dasta­nın qaraqalpaq qəhrəmanlıq dastanı «Qırx qız»la səsləşən xeyli məqamlarını görmək mümkündür. Qəhrəmanların poetik nit­qində İmam Əli, Həzrət Əli, İxlas-ata, Şəşti Əziz, Qiyas, İlyas, Davud, Məhəmməd peyğəmbər, onun qızı Bibifatimə, Xuda və Allahın adına tez-tez rast gəlinir. Dastanda müsəl­man­lıqla, müqəddəs kitabımız “Quran”la, onun ayələri, müsəlman adət-ənənələri ilə bağlı çoxsaylı məqamlar əksini tapmışdır. Bundan başqa ibadətlə, namazla bağlı, inanclarla əlaqəli anla­yışlar molla, namazşam, namazdigər, Qeys-Kövsər və s. geniş istifa­də olunması bu əsəri qazax etnik-milli təfəkkürünün orijinal örnəyi kimi dəyərlən­dirməyə imkan verir.

«Koblandı-batır»da işlənmiş xeyli ifadələr və ibarələr həm də sentensiya (nəsihət) xarakterlidir.

Dastanın kompozisiyasında mühüm yer tutan dialoji və monoloji nitq formalarından geniş istifadə olunmuşdur. Dastanın ifadəliliyini təmin edən mühüm elementlərdən biri də qazax xalq poeziyasının geniş imkanlarını nümayiş etdirən heca vəznindən, səs, ritmik quruluş, təkrirlərdən intonasiyadan istifadə, alliterasiya və assonansların uğurlu tətbiqi, strofa­lardakı tirada birləşmələrinin bacarıqlı tətbiqi onu qazax etnik-milli epik düşüncə tərzinin mühüm nümu­nəsi kimi qiymətlən­dirməyə əsas verir. Elə buna görə də «Koblandı-batır» dastanı qazax şifahi söz sənətinin nəzərəçarpacaq zənginliyini təmin etməklə, xalqın mənəvi varlığını yüksək şəkildə təcəssüm etdirən örnək kimi təbliğ olunmağa layiqdir.

Kazak Halk Kahramanlık Destanı “Koblandı Batır”

Özet
Kazak halkının en popüler epik örneklerinden olan “Koblandı Batır” destanında yüksek manevi-ahlaki nitelikleri ile seçilen batırların vatanseverlikleri, öz yurtlarını zeka, güç ve cesaretleri ile işgalcilerden kurtarmaları anlatımıştır.

Kazak halkının manevi hayatının önemli bir parçası olan destan yaratıcılığı kökleri itibari ile çok eski dönemlere uzanır. Belirtelim ki, 8. yüzyıla ait Orhun-Yenisey Yazıtları’nda dahi Türk batırlarının kahramanlıkları taşlar üzerine yazılmıştır. Kesin olarak Kazak kahramanlık destanlarının en eski geçmişi ataerkil-feodal ilişkilerin yok olmaya başladığı 8-10. asırları kapsamaktadır. Kazak destanlarının esasını kabilelerin etnik biçimlenmesi, kabşleler arası savaşlar ve göç gibi konular oluşturmaktadır. Bu destanların epik üslubu Koblandı, Kamber, Alpamış gibi muhteşem kahramanların şahsiyetlerinin etrafında teşekkül etmiş ve gelişmiştir.

15. ve 16. yüzyıllarda çok sık yaşanan kabileler arası iç çekişmeler Altın Orda devletinin yıkılmasına yol açtı. İşte bu dönemden sonra Kazakların milletleşme ve devletleşme süreci başladı. Çok geçmeden, yani 17. ve 18. yüzyıllarda Cungar-Kalmuk hanları Kazak toprakları üzerine işgâl maksadı ile seferler düzenlediler. İşte bu dönemde yaşanan tarihî hadiseler Kazak destanlarının tam olarak biçimlenip ortaya çıkmasını sağladı. Cungar-Kalmuklar ile Kazaklar arasında yaşanan bu hadiseler Yer-Targın, Yer Kokşe, Karabey, Utegen Batır, Arkalık Batır, Urak Mamay, Şora Batır gibi eserlerde kendini göstermiştir.

Kazak halkının destan örnekleri arasında çeşitli kaynaklarda altı binden dokuz bine kadar mısradan oluşan Koblandı Batır destanı önemli yer tutmaktadır. Eserin başlangıcında Türk destanlarının ortak motiflerinden olan kahramanın olağanüstü şekilde dünyaya gelişi anlatılmaktadır. Ahıl yaşlarında Toktarbey ile Analık’ın, Koblandı ve kız kardeşi Karlıga’nın ikizler olarak dünyaya gelmesi hadisesi anlatılır. Koblandı destan kahramanlarına özgü bir hızla büyür; cesur, hızlı, sağlam, dayanıklı oluşu ile dikkati çeker. Henüz 6 yaşına geldiğinde o, doru atını eğerleyip babasının yılkısının seyisi Yestemis’in yanına gider ve ondan ok atmayı, at binmeyi, kahramanlığı, keskin nişancılığı öğrenir.

Koblandının âşık olması, sevdiği güzel ile evlenmesi, batır atının büyütülmesi gibi epizotlar kahramanlık destanlarına özgü gelenek çerçevesinde anlatılmıştır. Kahramanın sevdiği güzel için müsabakaya katılması onun ilk şecaati olarak anlatılır. Yarışta zafer elde etmekle o, güzel Kurtga’yı kendi ana yurduna götürür. Bundan sonra Koblandı’nın kahramanlık destanında bu güzel ve akıllı Kurtga önemli roller ifa eder.

Koblandı’nın birbiri ardınca pek çok sefer ve savaşlarda işgalcilere -Kızılbaşlara ve Kalmuklara- karşı verdiği mücadelelerde gösterdiği kahramanlıklar destanın esas unsurunu teşkil eder. Onun ilk büyük savaşı Kızılbaş hanı Kazan’a karşıdır.

Diğer Türk ve dünya halklarının epik destanlarında olduğu gibi Koblandı Batır’ın konusunun dikkat çeken başlıca unsuru kahramanın mücadelesinin şahsî değil millî bir özellik taşımasıdır. Çünkü Kızılbaşlar ve Kalmuklar, Kıpçak topraklarına saldırdıklarında Koblandı, Kazan Han’a ve Alşagir’e karşı amansız mücadele yapmakla kendi ana vatanın bütünlüğüne, halkın güvenliğina ne kadar değer verdiğini göstermiştir. Destanda, Koblandı bütün karakteristik özellikleri ile bir destan kahramanını yansıtmaktadır. Onun tüm faaliyeti halkı içindir. İşte bu yüzden de o, daima bütün hareketlerinde, askeri kabiliyetinde, batırlık keyfiyetinde diğerlerinden üstündür. Koblandı savaşa girdiği zaman kaşları karla, kirpikleri buzla kaplanır, kendisi dövülmüş demire benzer, kar fırtınası gibi coşmaktadır. Onun kahramanlığı o kadar eşsiz, gücü bitip tükenmez olarak tarif edilir ki, 40 bin kişilik düşman ordusu kahramanın gözünde 40 kişi gibi görünür. Narasından savaş sırasında yer lerzeye gelir, kayalar-taşlar yerinden oynar. Koblandı’nın üstün kahramanlığı ona diğer batırlara göre daha büyük bir mevki kazandırır.

Eserde Türk halk destanlarına özgü bedii tasvirlerden de önemli derecede istifade edilmiştir. Özellikle Koblandı’nın mübalağalı tasviri destanın anlatımına canlılık kazandırmıştır. Bu tip tasvirler sırasında Batır’ı vahşi hayvanlara ve kuşlara benzeten eski imgeler eserde daha çok dikkat çekmektedir. Koblandı aslana, kaplana, kurda, şahine benzetilmektedir.

Koblandı Batır’a bütün elin-obanın sevgisi sonsuzdur. Aynı zamanda o, kendi ana ve babasının da gözlerinin ışığıdır. Koblandı halkın, elin-obanın bilge kişisi, şahinidir. Hanımının gözünde cesur, sevimli, becerikli hükümdardır, anasından taş gibi sağlam doğmuş bir batırdır.

Koblandının Tayburıl adlı atının tasvirinde de özellikle savaşlar ve at yarışları sırasında mübalağalara sıkça başvurulmuştur. Buradaki geleneksel karşılaştırma ve epithetler kahramanın kendisi ile beraber, hem de onun atının güzelliğini ve üstün özelliklerini göstermektedir. Örneğin, Tayburıl’ın alnı ay gibi parlar, kulakları kamış gibi dik durur, hızına gelince o ceylandan, saygadan daha hızlı koşar vs…

Koblandı’nın savaş arkadaşları ve yakınları da destan üslubuna uygun olarak tarif edilir. Bu karakterler destanda mümkün olduğunca umumileştirilerek bir batır için mutlaka gerekli olan özelliklerin okuyucuya veya dinleyiciye açılması sağlanır. Bu kahramanlarla beraber Koblandı’nın oğlu Bokenbay’ın ve Koblandı’nın arkadaşı olan Karaman'ın karakteri daha dikkat çekici tasvir edilir. Bokenbay eserde babası gibi aslana benzetilir.

Yestemis ise her şeyden önce, Türk destanları için geleneksel olan hanın hizmetkârı, seyisi ve batırın küçüklükten itibaren terbiyecisi olarak takdim edilir. Yestemis’in fiziksel tasviri ise yine batırların müşterek savaşçı tasvirine uygun şekilde yapılmıştır.

Koblandı Batır destanında eserin kahramanının hayli kalabalık olan düşmanları da epik kurallara uygun olarak güçlü ve yetenekli insanlar olarak tasvir edilir. Onlardan bazıları ironik bir şekilde takdim edilirler. Örneğin, Alşagır’ın yakınları olan ve kırk beş arşınlık boyları ile dev gibi görünen Kızıler’in oğulları Ağanas ve Toğanas bu tipte kahramanlardır. Onlar Karaspan dağı gibi haşmetlidirler. Kazan Han de yüksek dağ zirvesine benzetilmekle han kökenli olduğu vurgulanır. Tiplerin mahiyetindeki genelleştirmelerle birlikte burada da mübalağalardan çokça istifade edilmiştir. Buna rağmen M.Avezov ve L.Sobolev haklı olarak Koblandı’nın düşmanlarının -Kazan, Alşagır ve Kobikti- hepsinin kendi kişisel karakterlerinin olduğunu kaydetmişlerdir. Burada kahramanın kişiselleştirilmesi diğer Türk halk destanlarına özgü geleneksel tasvirlerden, canlı epithetlerden faydalanarak ortaya konmuştur.

Eserdeki diğer epizotlarla (batırın doğması, onun yılkıda kendisine bakımlı at seçmesi, düşman üzerine yürümesi, düşmanlarla savaşları, esir düşmesi vb.) birlikte aşk konusu da önemli bir yer tutar. Burada aşk mevzusu Kobikti Han’ın kızı Karlıga’nın Koblandı ile ilk görüşmesi ile başlar. Karlıga ilk bakışta Koblandı’ya âşık olur. Şunu da söyleyelim ki, Karlıga’nın annesi Müslüman kızı olmakla birlikte vakti ile Kızıbaş Kobikti’nin Kıpçak topraklarına yaptığı seferler sonucunda ele geçirilmiştir. Aynı zamanda Karlıga’nın annesi ölürken kendi kızına müslüman bir Kıpçak ile evlenmesini vasiyet etmiştir. Karlıga Koblandı ile evlenerek babası Kobikti’ye ihanet etmekle birlikte annesinin vasiyetini yerine getirmiştir. Destanın bundan sonraki konu kurgusunda Koblandı ile ona yürekten âşık olan Karlıga’nın karşılıklı ilişkileri önemli yer tutar.

Bu, mahiyet itibariyle batırın kahramanlık biyografisinin ikinci önemli mevzusu olarak ilgi çekmektedir. Burada kolliziyanın esasına epos ve kahramanlık hikâyelerine ait eski bir motif konmuştur ki, bu da batırın müstakbel eşi ile baş başa görüşmede gücünü sınamasıdır. Bununla beraber Koblandı Batır destanında bu tür eski motifler hayli değişikliklere de maruz kalmıştır. Öyle ki, bu yarışta Karlıga üzerinde zaferi Koblandı değil, onun oğlu Bokenbay kazanır. Bundan sonra birçok epizotta Karlıga kendi aşkı uğrunda mücadelelerde yer alır. O, sevgilisine ulaşmak için Koblandı’yı ve Karaman’ı zindandan kaçırır. Yeri gelmişken belirtelim ki, düşman kızının esir düşmüş kahramana yardımı Türk destan geleneğinde çok karşılaşılan bir durumdur. Böyle epizotlara biz Kitab-ı Dede Korkut, Köroğlu ve Alpamış gibi kahramanlık destanlarında da rastlarız. Burada geleneksel üslubun çizgileri ile rastlaşsak da, Koblandı Batır destanında bunun anlatılması derin psikolojik tahliller ile sağlanmıştır. Koblandı’ya olan sonsuz muhabbetini belirtmek için Karlıga babası Kobiktinin miğferindeki zayıf yeri Batır’a gösterir ve Koblandı bu yeri nişan almakla Kobikti’yi öldürür. Ayrıca Karlıga Koblandı’ya onun Alşagır Han’la zafer savaşında ve diğer düşman batırlara karşı vuruşlarında da yardımcı olur.

Koblandı Batır destanının kompozisyonu ve içeriği, edebî dili, manzum parçaları, mısraların teşkili ve yapısı yine Türk destanlarının müşterek özelliklerini yansıtmaktadır. Yapısal açısından destan kronolojik sıralamaya sahip olan bir takım bitkin epizotlardan ibaret olarak tek bir tahkiye zinciri üzerinde kurulmuştur.

Koblandı Batır da birçok yerde kullanılmış edebî ifadeler kahramanların psikolojik durumunun açılmasına hizmet etmektedir. Tekrirler hikâyenin anlatımını güçlendirmekte mühim rol oynamıştır. Örneğin, savaş başarısızlıkları sırasında kahramanın duyguları ve heyecanları, üzüntüsünü etkili bir şekilde ifade etmek için destanda kahramanların ağlayış ve sızlanışlarına sürekli tekrarlar ile yer verilmiştir.

Koblandı Batır destanında dini kavramlara, kutsallara, pirlere, evliyalara, peygamberlere, Allah'a başvurular da dikkat çekecek zenginliktedir. Bu açıdan destanın Karakalpak kahramanlık destanı Kırk Kız ile pek çok müşterek yönleri görülmektedir. Kahramanların konuşmalarında Allah’a ve onun adlarına aynı zamanda Hz. Muhammed, Hz Ali, Hz. Fatıma, İhlas Baba, Şeşti Aziz, Kiyas, İlyas, Davud gibi mukaddes kişilere sık sık yer verilir. Destanda Müslümanlıkla, onun kutsal kitabı Kur'an ile, onun ayetleri ile ilgili de çok sayıda ifadelere yer verilmiştir. Ayrıca ibadetle, namazla ilgili, inançlarla bağlantılı kavramların da destanda geniş bir şekilde kendine yer bulması bu eseri Kazak etnik-ulusal yaratıcılığının orijinal bir örneği gibi değerlendirmeye imkan verir.

Koblandı Batır da işlenmiş birçok ifade hem de nasihat karakterlidir. Destanın kompozisiyonunda diyalog ve monolog konuşma biçimleri önemli yer tutmaktadır. Destanın üslubunu oluşturan önemli öğelerden biri de Kazak halk şiirinin imkânlarından geniş bir biçimde faydalanılmasıdır. Hece vezninden, aliterasyon ve asonanslardan başarıyla faydalanılması destanı Kazak millî yaratıcılığının ve düşünce tarzının önemli bir numunesi haline getirir. İşte bu yüzden Koblandı Batır destanı Kazak şifahî edebiyatının zenginliğini ortaya koyan, halkın millî-manevi varlığını yüksek şekilde tecessüm ettiren bir edebî eser gibi değerlendirilmelidir.
Казахский народно-героический дастан «Кобланды-батыр»

Резюме
В самом популярном эпическом образце казахского народа – дастане «Кобланды-батыр» воспевается привязанность, отличающихся высокими морально-нравственными качествами богатырей к родине, борьба за освобождение родной земли от иноземных захватчиков, благодаря их мудрости, силе и отваге.

Дастаны, являющиеся важной составной частью духовной культуры казахского народа, своими корнями уходят вглубь веков. Отметим, что отвага и героизм тюркских богатырей нашли отражение в Орхон-Енисейских эпитафических надписях, относящихся к V-VIII векам. Конкретно, самый древний пласт героических дастанов относится к VIII-X векам, периоду распада патриархально-феодальных отношений. Этническая консолидация, связанная с межплеменными сражениями и битвами, и расселение племен на разных территориях составляют основу казахских дастанов. Развитие, формирование и шлифовка эпического стиля этих дастанов связано именно с героическими личностями. Очень часто у казахов мы встречаем имена таких эпических героев, как Кобланды, Камбар, Алпамыс и др.

Происходящие в XV-XVI веках многочисленные межплеменные распри и разногласия привели к падению Золотой Орды. Именно после этого периода началось создание казахского народа и его государственности. Через некоторое время, а точнее в XVII-XVIII веках, джунгар-калмыцские феодалы стали совершать захватнические набеги на казахские земли.

Процессы, происходящие в этот период, завершаются формированием в полной форме казахских дастанов. Сражения между джунгар-калмыками и казахами нашли отражение в таких эпических образцах, как «Ер-Таргын», «Ер Кокше», «Карабай», «Утеген-батыр», «Архалыг-батыр», «Урак-Мамай», «Шора-батыр» и др.

В ряду эпических образцов казахского народа дастан «Кобланды-батыр», состоящий в разных записях от 6 тысяч до 9 тысяч строк, занимает важное место. Во вступительной части произведения, как свойственно тюркским дастанам, речь идет о неожиданном рождении героя у престарелого Токтарбая и у его жены Аналык близнецов – Кобланды и ее сестра Карлыгаш, как свойственно легендарным героям, Кобланды стремительно растет, привлекает внимание своей отвагой, бесстрашием, необычайной силой, стойкостью. Еще ребенком, в 6 лет, оседлав гнедого коня, он едет к конюху отца Естемису, которого обучали стрельбе из лука, быстрой езде на коне. Свой первый подвиг герой совершил в схватке ради любимой девушки. Победив в схватке, он увозит красивую Гуртку в родной край. В его героической биографии умная и красивая Гуртка играет важную роль.

В центре дастана стоит истинный героизм богатыря, проявленный во многих, следующих друг за другом походах и сражениях против иноземных захватчиков – (кызылбашей и калмыков, а также первое героическое сражение против кызылбашского Газан-хана.

Как и в эпических поэмах тюркских и других народов мира, так и в дастане «Кобланды-батыр» главный узел сюжетной линии связан не с личными интересами героя, а с его общественным долгом. Ведь Кобланды, отражая нападения кызылбашей и калмыков, ведя беспощадную борьбу против Газан-хана и Алшагира, он выше всего ставит и ценит неделимость родины, спокойствие и благосостояние своего народа. В дастане все детали образа Кобланды служат главной функции эпического героя. Вся его деятельность связана с общественными интересами, и поэтому он постоянно по своим поступкам, бойцовским качествам, доблести выше всех.

Героизм Кобланды настолько монументален, его сила настолько неиссякаема, что 40-тысячное вражеское войско в его глазах выглядит как 40 человек, от его силы содрогается земля, срываются камни, скалы. Когда он вступает в бой, брови покрываются снегом, ресницы льдом, а сам он походит на кованое железо.

В поэме широко использованы характерные для тюркских дастанов художественно-изобразительные средства. Тропы, использованные в различных эпизодах (сценах), связанных с богатырем, создают запоминающий эффект. Среди тропов такого типа представлены образы, сравнивающие богатыря с дикими зверями и птицами: львом, тигром, волком, соколом. Именно отсюда бесконечная любовь народа к богатырю.

В то же время он свет очей родителей, благора­зумный глава народа, в глазах возлюбленной он храбрый, удалый, любимый, умелый властелин.

В дастане широко использованы гиперболы для изображения удальцов Кобланды, его коня по кличке Тайбурыл, также в сценах, описывающих сражения и соревнования на коне. Использованные здесь традицион­ные сравнения и эпитеты наряду с самим героем демонстрируют красоту и высокие качества его коня, например, лоб Тайбурыла уподобляется луне, бежит он быстрее лани и т.д..

Дружина и соратники Кобланды в дастане также описаны в духе эпических традиций.

Эти образы, будучи обобщенными, служат раск­ры­тию истинного героизма, характерного для богатыря. Среди них выделяются образы Букенбая, сына Кобланды, и Гарамана, соратника Кобланды. Букенбай, как и отец, в дастане уподобляется льву.

Естемис представлен как слуга хана, табунщик и воспитатель малолетнего богатыря. По внешнему описанию он представлен на уровне богатыря и воина.

В дастане «Кобланды-батыр» и многочисленные враги героя, соответственно эпическим традициям, отличаются силой и умением. Некоторые из них представлены в гротескном плане, например, приспешники Алшагира, сорокааршинный великан Гызылер и его сыновья Аганас и Тоганас, они могучи, как гора Гараспан; сравниваясь с каменной глыбой, Кобланды под­чер­ки­вает ханское происхождение Газан-хана. Несмотря на об­щность образов, дастан изобилует гиперболами. М.Ауэзов и Л.Соболев в свое время верно подметили, что образы врагов Кобланды, Газана, Алшагира и Кобикты наделены индивидуальными своеобразными чертами.

Наряду с другими эпизодами (рождение богатыря, вы­бор жеребца в табуне, поход против врагов, сражение, пле­нение и др.) в произведении большую роль играет любов­ная линия. Здесь как первоначальный узел следует отме­тить первую встречу Кобланды с Гарлыгой, дочерью Ко­бикты. С первого взгляда Гарлыга влюбляется в Кобланды.

Отметим и то, что мать Гарлыги, будучи мусульманкой, была в свое время захвачена в результате набега Кобикты на кипчакские земли. Умирая, мать Гарлыги, завещает дочери стать женой мусульманина – кипчака, изменив отцу, девушка выполняет завещание матери. В далнейшем в построении сюжетной линии видное место занимают обоюдные чувства Кобланды и влюбленной в него Гарлыги. Отсюда по сути начинается вторая линия в биографии богатыря. Здесь в основу коллизии вплетается характерный для героико-эпических сказаний древний мотив, что приводит к испытаниям героя в схватке за будущую жену. Вместе с тем, в дастане «Кобланды-батыр» древняя сюжетная линия подвергается многим изменениям, то есть в этом соревновании победу над Гарлыгой одерживает не сам Кобланды, а его сын Букенбай. После этого эпизод за эпизодом Гарлыга борется за свою любовь. Чтобы добиться любви, она, освободив Кобланды и Гарамана из темницы, устраивает их благополучный побег.

Отметим, что помощь, оказанная дочерью врага попавшему в плен герою, является характерным признаком древних эпических традиций. С подобного рода момен­тами мы встречаемся в таких героических дастанах, как «Китаби-Деде Коргуд», «Кероглу», «Алпамыш», в любов­но-романической поэме «Юсиф и Ахмед» и т.д.. Хотя в дастане «Кобланды-батыр» мы и встречаемся с «симпто­ма­ми» традиционного сюжета, в то же время в использовании этой линии присутствует глубокий психологизм. Чтобы выразить свою безграничную любовь к Кобланды, Гарлыга показывает богатырю слабое место в шлеме отца, и Кобланды, прицеливаясь в это место, убивает Кобикты. После этого Гарлыга помогает Кобланды одержать победу в битве с Алшагир-ханом и в других битвах с врагами.

Композиция и содержание дастана «Кобланды-батыр», система худо­жественно-выразительных средств, построение стиха отражают традиции, свойственные героическим дастанам.

С точки зрения структуры дастан состоит из распо­ло­жен­ных в хроно­ло­гической последовательности нес­кольких завершенных эпизодов, создающих единое целое повествование. Использованные в дастане много­чис­лен­ные художественно-образные формулы служат передаче различных чувств, настроения героя. Восклицания играют большую роль в усилении эксперессивности повест­вования. Например, чувства, настроение, печаль, тоска героя во время неудачного сражения передаются при помощи специальной экспрессии. Восклицания носят своеобразную эмоцио­нальную нагрузку и создают неповторимый эффект.

Дастан «Кобланды-батыр» помимо перечисленными элементами, также изобилует религиозными выражениями, взволнованными восклицаниями, обращениями к святыням, религиозным очагам, пророкам, Богу. С этой точки зрения можно выделить много моментов, созвучных с каракалпакским героическим эпосом «Сорок девушек» («Кырк кыз»). В поэтической речи героев часто можно встретить такие имена, как пророк Али, Хазрат Али, Ихлас-ата, Шашти Азиз, Гияс, Ильяс, Давуд, пророк Мухаммед, Бибифатима и т.д. В дастане также нашли отражение фрагменты, связанные с мусульманством, Кора­ном, отдельными отрывками из Корана, культами, обря­дами, традициями. Кроме этого использование выражений, связанных с культами, намазом, богослу­жением, религиоз­ны­ми обрядами и т.д. дает возможность оценить это произ­ве­дение как оригинальный образец казахского этническо-национального мышления. Использованные в дастане многие выражения и фразы носят назидательный характер.

В композиции дастана широко использованы формы диалогической и монологической речи. Важным элеме­нтом, обеспечивающим выразительность дастана, является умелое использование слогового ритма, такта, аллите­раций, рефренов (повторяющихся строк), ин­тонаций, которые, в свою очередь, демонстрируют широкие воз­мож­ности ка­зах­ской народной поэзии, дающие возмож­ность оценить его как важный образец национально-эпического сознания. Как образец высокого уровня казахского словесного творчества дастан «Кобланды-батыр» демонстрирует духовное богатство народа.