Qərib Məmmədov

 
361
1  2 3 4 5 6 7 8 
20-40  0,4  8,9 43,4 9,0 14,0 24,3 47,3 
40-50  0,3 11,0 50,8 7,8 11,0 19,1 37,9 
100-110  0,3  7,7  37,5 10,7 18,3 25,5 54,5 
Çəmən (məcradan 2500 m aralı) 
0-20  0,3  4,7  27,2 19,9 16,0 31,9 67,8 
50-60  0,1  5,5  30,1 17,1 14,3 32,9 64,3 
 
Çökdürülmüş allüviyin miqdarına, qranulometrik və kimyəvi tərkibinə sutoplayıcı  ərazidə yayılmış 
topraqlar və süxurların  tərkibi, iqlimi, həmçinin hövzənin meşəliliyi və şumlanma dərəcəsi təsir göstərir. Belə 
ki, hövzə qumlu və qumsal torpaq və süxurlardan təşkil olunanda çökdürülmüş allüviyin tərkibində qum, 
gillicəli karbonatlardan təşkil olunanda karbonatlarla zəngin gillicələr və s. üstünlük təşkil edəcəkdir. 
Allüvial çöküntülərin qranulometrik tərkibinə subasarın relyefinin də  təsiri vardır. Relyefin yüksəklik 
elementləri yüngül çöküntülərlə, aşağı elementləri isə ağır qranulometrik tərkibli çöküntülərlə örtülüdür. 
Bitki örtüyü. Subasarların bitki örtüyü olduqca rəngarəngdir. Burada çəmən otmüxtəlifliyi - taxıllı 
qruplaşmalar hakimdir. Daha zəngin və qiymətli ot durumu mərkəzi subasardadır. Buranın ot durumunda 
qılçıqsız tonqalotu, pişikquyruğu, tülküquyruğu,  çəmən topalı, sürünən ayrıq, çəmən qırtıcı, bülbülotu, çəmən 
lərgəsi, yonca, çöl noxudu, çəmən ətirşahı, at quzuqulağı, qaymaqçiçəyi, göyümçiçək və başqa otlar üstünlük 
təşkil edir. Məcrayanı subasarın ot tərkibi bir qədər məhduddur.  
Subasar çəmənlərin məhsuldarlığı rütubətlənmə şəraitindən və istifadə xüsusiyyətlərindən asılıdır. Mərkəzi 
subasarın çəmənləri daha məhsuldar hesab olunur. Düzgün istifadə edildikdə buradan 30-40 s/ha və daha çox ot 
toplamaq mümkündür. 
Subasar ərazilərdə ağac bitkiləri də yetişir. Onların tərkibi zonanın təbii xüsusiyyətlərindən asılıdır. Tayqa-
meşə zonasında subasarlarda şam, ağ  şam tozağacı, söyüd, titrək qovaq; meşə-bozqır və bozqır zonasında  - 
palıq, ağcaqayın, söyüd, qarağac, qovaq, qara qovaq; yarımsəhra və  səhra zonasında tuqay meşələrinin ağac 
tərkibi – qovaq, tut, söyüd, saksaul və başqa ağac və kol bitkiləri yayılmışdır.  
Təsnifatı. V.V.Dokuçayev və N.M.Sibirtsev subasar torpaqları  təsnifat sxemlərində anormal 
(V.V.Dokuçayev) və ya azonal (N.M.Sibirtsyev) torpaqlar qrupuna aid edirdilər. Sonrakı  tədqiqatlar 
subasar torpaqların, onların genezisində allüvial proseslərin rolu ilə  və onların spesifik geomorfoloji 
vəziyyəti və hidroloji rejimi ilə əlaqədar təsnifat sxemində xüsusi yerini təsdiq etdi. Bununla belə, yuxarıda 
qeyd edildiyi kimi, subasar torpaqlarda çimləşmə  və digər proseslərlə, podzollaşma,  şorakətləşmə, 
şoranlaşma və s. şərtlənən torpaqəmələgəlmənin zonallıq xüsusiyyətləri də aşkar edilmişdir. 
Ona görə  də müasir təsnifat sxemlərində subasar torpaqların genezisinin bu iki əsas xüsusiyyəti öz 
əksini tapmışdır. Tərkibinə, reaksiyasına və başqa xassələrinə görə allüvial çimli və allüvial çəmən 
torpaqlar qrupu 6 tipə bataqlıq torpaqlar isə 3 tipə bölünürlər. Bunlar aşağıdakılardır:  allüvial çimli turş 
torpaqlar (tayqa-meşə, meşə-bozqır zonası), allüvial çimli doymamış (bozqır və meşə-bozqır zonası), 
allüvial çimli- səhralaşan karbonatlı (yarımsəhra, səhra zonası), alllüvial çəmən turş (tayqa-meşə, meşə-
bozqır), allüvial çəmən doymuş (bozqır, meşə-bozqır), allüvial çəmən karbonatlı (yarımsəhra, səhra), 
allüvial çəmən-bataqlıq (bütün zonalarda), allüvial bataqlıq lilli-çürüntülü-qleyli (bütün zonalarda), 
allüvial bataqlıq lilli-torflu (bütün zonalarda). 
Allüvial torpaqların  əsas cinsləri aşağıdakılardır: adi, dəmirləşmiş, karbonatlı,  şorakətvari, lillənmiş, 
bərkimiş və çınqıllı. Növlərin ayrılması humus horizontlarının qalınlığına, humusun miqdarına və konkret 
proseslərin (podzollaşma, şorakətləşmə, şorlaşma və s.) təzahürünə görə aparılır. 
Bataqlıq qrupundan olan torpaqların yarımtiplərə ayrılması torftoplanma və lilləşmə  əlamətləri 
əsasındadır. Əsas cinslər aşağıdakılardır: adi, karbonatlı, şorakətvari, şoranlı. Növlərin ayrılması orqanogen 
və humuslu horizontların qalınlığına görə aparılır. 
Subasarlarda torpaqəmələgəlmənin qeyd edilən xüsusiyyətləri ilə  əlaqədar üç qrup allüvial torpaq 
ayrılır: çimli, çəmən, bataqlıq. 
Allüvial çimli torpaqlar subasar relyefin yüksək elementlərində, qruntun dərində yerləşdiyi, allüviyin 
əksər hallarda laylı və yüngül qranulometrik tərkibə malik olduğu şəraitdə formalaşır. Torpaqəmələgəlmə 
prosesi qrunt sularının təsiri olmadan, oksidləşmənin hakim olduğu  şəraitdə,  əsasən qumlu və qumsal 
allüviy üzərində inkişaf edir. Ona görə  də bu cür torpaqlarda humus horizontlarının qalığı çox deyildir. 
Tərkibində humus və azotun miqdarı isə azdır.  
Küli elelmentlərin miqdarı allüvial çöküntülərin mineraloji tərkibindən asılı olaraq böyük ölçülərdə 
tərəddüd edir (cədvəl 130). 

---

 
362
Cədvəl 130 
Allüvial çimli torpaqların fiziki-kimyəvi xassələri 
 
Dərinlik, sm 
Humus, 
% 
pH su 
şəkimi 
Udulmuş əsaların 
cəmi,  
m- ekv/100qr. 
torpaqda 
Qranulo-
metrik tərkibi 
 
 
1 2 
3 
4 
5 
Kəsim -1 
2-15 2,60 
6,2 
29,4 
qumsal 
45-60 0,38 6,8 
24,0 
“------” 
75-90 0,20 6,9 
23,6 
“------” 
125-150 0,32  6,6 
9,8 
yüngül 
gillicə 
Kəsim-2 
0-20 1,53 
8,0 
10,9 
qumsal 
40-50 0,03 8,3 
- 
qum 
80-90 0,04 8,0 
- 
“------” 
Kəsim-3 
0-10 0,49 
8,0 
8,7 
qumsal 
10-20 0,34 8,2 
11,0 
“------” 
50-60 0,32 8,3 
16,0 
“------” 
 
Allüvial çəmən torpaqlar qrunt sularının nisbətən dayazda (1-2 m)  yerləşdiyi sahələrdə, mərkəzi subasarın 
gillicəli və gilli allüviyləri üzərində formalaşır. Qida elementlərinin,  əsaslar və üzvi maddələrin zənginliyi, 
həmçinin nəmlənmənin qrunt suları hesabına yaranmış  əlverişli  şəraiti çəmən bitkilərinin və çimləşmə 
prosesinin inkişafına səbəb olmuşdur. Ona görə də allüvial çəmən torpaqlar yaxşı seçilən humus horizontuna, 
dənəvər və ya topavari-dənəvər struktura malikdir. Ədəbiyyatlarda bu torpaqları  bəzən subasarların dənəvər 
torpaqları da adlandırırlar. 
Allüvial-çəmən torpaqların profilinin quruluşu aşağıdakı kimidir: A
ç
 – çim qatı (xam torpaqlarda), ot 
bitkiləriinin kökləri topa halında cəmləşmişdir; A
1
 – tünd-boz və ya boz rəngli, üzərində qonur çalarlı humus 
horizontu, dənəvər strukturlu; B
1
 – keçid humus horizontu, bəzən üzərində qleyləşmə  əlamətləri (B
1g
); B
2g
- 
keçid horizontu, qleyləşmə  əlamətləri daha aydın seçilir və  tədricən gillicəli və gilli qranulometrik tərkibli 
allüvial çöküntülərə keçir (C
g
). 
Bu torpaqlarda adətən qrunt sularının kapilyar haşiyəsi torpaq horizontlarına çatır ki, bu da torpaq profilinin 
aşağı hissəsində    qleyləşmə proseslərinə, həmçinin dəmir birləşmələrinin, karbonatların, cənub çayların 
subasarlarında asan həll olan duzların akkumulyasiyasına səbəb olur. 
Allüvial çəmən torpaqlar humusla zəngindir, qalın humus qatına və qida elementlərinin böyük ehtiyatına, 
yüksək udma tutumuna malikdir. Torpaq məhlulunun reaksiyası  böyük ölçülərdə  dəyişir (pH 4-6 və daha 
yüksək) (cədvəl 131). 
Cədvəl 131 
Allüvial çəmən torpaqların fiziki-kimyəvi xassələri 
 
Dərinlik, 
sm 
Humus, % 
pH su şəkimi 
Udulmuş 
əsaların cəmi, 
m-kv/100qr. 
torpaqda 
Qranulo-
metrik 
tərkibi 
 
1 2  3 
4 
5 
Kəsim -1 
0-10 6,20  5,8 
28,9  Ağır gillicə 
20-30 3,49 
4,8 
24,4 
» 
50-60 - 
5,1 
18,6 Yüngül 
gil 
70-80 2,05 
4,9 
17,2  Ağır gillicə 

---