Qərib Məmmədov

 
374
bir sıra regionlarında qəhvəyi və boz-qəhvəyi torpaqlar daşlı olduğuna görə şum işlərini çətinləşdirir və əlavə 
meliorasiya –təmizləmə işlərinin aparılmasını tələb edir. 
Nəzərdən keçirilən vilayətlərin kənd təsərrüfatında qəhvəyi və boz-qəhvəyi torpaqlarla yanaşı,  allüvial 
(təqribən 60 mln.ha), çəmən-qəhvəyi  və  çəmən-boz-qəhvəyi  torpaqlar  əhəmiyyətli rol oynayır. Kənd 
təsərrüfatında istifadə olunan torpaqların ümumi sahəsi 70 mln.ha və ya vilayətlərin ümumi sahəsinin 15% –ni 
təşkil edir.  
Bu vilayətlərdə buğda, pambıq, zeytun, əncir, üzüm, sitrus bitkiləri, mantar palıdı, qoz, həmçinin çoxillik 
subtropik bitkilər yetişdirilir.  Əkinçilikdə istifadə olunan torpaqların təqribən yarısı suvarılır. Aralıq dənizi 
vilayətinin  şimal-şərq və  Şərqi Asiya vilayətinin  şimal  əraziləri Sibir antisiklonunun soyuducu təsirinə  məruz 
qaldığına görə çoxillik subtropik bitkiləri daim şaxta vurma qorxusu altında yalnız örtük altında yetişdirilir. Ona 
görə  də bu ərazilərdə birillik subtropik bitkilərin yetişdirilməsinə daha çox üstünlük verilir. Bu vilayətlərdə 
torpaqların münbitliyinin artırılması onların suvarma və gübrə ilə təmin olunmasına, eroziya ilə mübarizəyə və 
yamaclarda eroziya əleyhinə tədbirlər görməklə intensiv əkinçiliyin tətbiqinə əsaslanır. 
Subtropik yarımsəhra və səhra vilayətləri subtropik qurşaqda ərazinin yarısını əhatə edir (890 mln.ha). 
Qurunun səthində bir neçə subtropik yarımsəhra və  səhra vilayəti ayrılmışdır. Onlar içərisində sahəsinə görə 
böyük olanı Afrika-Asiya subtropik yarımsəhra və səhra vilayətidir. Bu vilayət Saxara səhrasının şimal hissəsini, 
Ərəbistan yarımadasının şimalını və Ön Asiyanı əhatə edir. Sahəsinə görə ikinci yerdə materikin cənub hissəsini 
əhatə edən  Avstraliya,  Çilinin mərkəzi hissəsini tutan Cənubi Amerika, sahəsi kiçik olan Şimali Amerika 
(Kaliforniya rayonu) və Cənubi Afrika (Kalaxarinin cənubu) yarımsəhra və səhra vilayətləri gəlir. 
Bu vilayətlərdə subtropik səhraların zəif inkişaf etmiş və primitiv torpaqlar zonası (təqribən 75%) və boz 
torpaqlar zonası hakimdir. 
Boz torpaqların tipik nümunələri Azərbaycan və Orta Asiya ərazisində geniş yayılmış və əvvəlki fəsillərdə 
onların geniş səciyyəsi verilmişdir. Dünyanın başqa nöqtələrində də bu torpaqlara təsadüf etmək mümkündür. 
Düzən ərazilərdə boz torpaqların ümumi sahəsi 180 mln.ha təşkil edir. Boz torpaqlar zonasında boz torpaqlarla 
yanaşı çəmən-boz torpaqlar və takırlar da yayılmışdır. 
Subtropik səhraların torpaqları başqa səhraların torpaqları ilə müqayisədə geniş fiziki aşınma prosesi və duz 
qaysaqlarının əmələ gəlməsi ilə səciyyələnir. Bioloji proseslər demək olar ki, hər yerdə kəsilmişdir. Bu havanın 
nisbi rütubətinin azlığı  və yay dövründə gündüz vaxtlarında torpağın temperaturunun həddən artıq qızması, 
həmçinin subtropik qurşaqda geoloji tarixin son dövrləri  ərzində  səhra
 
landşaftının böyük dayanıqlığı    ilə 
əlaqədardır. Havanın  ən yüksək temperaturu məhz subtropik vilayətlərin səhralarında (Saxarada) müşahidə 
olunmuşdur. 
Subtropik yarımsəhra və səhralar vilayətində daşlı və daşlı-gilli səhralar daha böyük sahəyə malikdir (440 
mln.ha). 
Bu səhralarda ilkin torpaqəmələgəlmənin elementləri “səhra yanığı” və ya səhraların “qoruyucu qabığı” 
formasında təmsil olunmuşdur. Səhra “yanığı” torpağın səthindəki daş qalıqlarının üzərini örtən tünd və ya qara 
rəngli nazik (təqribən 0,5-5 mm) təbəqədən ibarətdir. Bu tünd qabıqda dəmir və manqan oksidləri toplanır. 
“Yanıqların” yaranmasını  bəzi alimlər soyuq gecə saatlarında  süxur çatlarında nəmliyin kondensasiyası  və 
səthin gündüz saatlarında güclü qızması ilə əlaqədar pərdə suyunun qalxan hərəkəti ilə izah edirlər.  
Ehtimal ki,  duz qaysağının yaranması da bütün torpaq qatını  əhatə edən pərdə suyunun hərəkəti ilə 
əlaqədardır. Nəmliyin kondensasiyası torpaqlarda soyuq qış dövründə  də davam edir. Bu proses nəticəsində 
torpağın çat və məsamələrində, hətta  daşların da üzərində duzların toplanması baş verir. Daş qabığın örtmədiyi 
yerlərdə, duzların torpağın səthində toplanması müşahidə edilir. Duzlar torpaq kütləsini sementləyir və bununla 
da qalınlığı bir neçə santimetrdən 1,5 m-ə kimi olan duz qabığı formalaşır. 
Duz qabığının yaranması prosesi subtropik səhralar üçün səciyyəvidir, halbuki bunu başqa səhra 
vilayətlərində də müşahidə etmək mümkündür. Qış dövründə leysan yağışları vasitəsilə yuyulmuş duzlar, yay 
müddətində pərdə suları vasitəsilə tədricən geriyə qayıdır. 
Qumlu subtropik səhralar böyük əraziləri (180 mln.ha) əhatə edir. Qumluqlar adətən, sovrulduğundan 
torpaq örtüyündən məhrumdur.  Ərazinin müəyyən hissəsini subtropik şoranlar tutur. Subtropik şoranlar qrunt 
suyunun torpaq səthinə yaxın yerləşdiyi sahələrdə formalaşmışdır. Onlar üçün səciyyəvi xüsusiyyət duzların 
torpaq profilində deyil, torpaq səthində toplanmasıdır. Subtropik yarımsəhra və  səhra vilayətlərində  kənd 
təsərrüfatı baxımından subtropik allüvial torpaqlar  və vahə torpaqları daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu 
torpaqlar Nil, Dəclə, Fərat və Hind caylarının vadilərində geniş yayılmışdır. 
Subtropik səhra və yarımsəhralarda kənd təsərrüfatında istifadə olunan torpaqların ümumi sahəsi 30 mln.ha-
dır. Burada əsasən, pambıq və digər istiliksevər bitkilər yetişdirilir. Taxılçılığın daha böyük əhəmiyyəti vardır. 
Vahələrdə torpağın yüksək duzluluğuna davamlı xurma palması yetişdirilir. Güman olunur ki, subtropik 
yarımsəhra və səhra vilayətlərində çay və artezian sularından tam istifadə etməklə suvarılan sahələri daha 30-40 
mln.ha artırmaq mümkündür. 
 
§ 117. Subboreal (mülayim) qurşağın torpaq örtüyü 

---