Qərib Məmmədov

 
375
 
Subboreal torpaq-iqlim qurşağı  əsasən  Şimal yarımkürəsində, Avrasiya və  Şimali Amerikada inkişaf 
etmişdir. Cənub yarımkürəsində bu qurşağa yalnız kiçik ərazi aid edilir.  
Subboreal qurşağın düzən ərazilərinin ümumi sahəsi subtropikdən bir qədər azdır (təqribən 1530 mln ha). 
Bu qurşaqda da həmçinin quraq və quru vilayətlər üstünlük təşkil edir; bozqır vilayətləri  ərazinin - 45%-ni, 
yarımsəhra və səhra – 31% -ni, meşə -24%-ni əhatə edir. 
Dünyanını  əkinçilikdə istifadə olunan torpaqlarının demək olar ki, yarısı subboreal qurşağın  ərazisində 
yerləşmişdir. Subtropik qurşaqla müqayisədə becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərinin sayı azdır. İqlim şəraiti ildə 
yalnız bir məhsul almağa imkan verir. Təkrar əkinlər, əsasən də yem bitkiləri əkini bəzi cənub və bir qədər isti 
rayonlarda mümkündür. 
Subboreal meşə vilayətləri bütün materiklərin okean sahillərində yerləşmişdir. Onlar sahəsinə görə böyük 
deyildir, meridian istiqamətində uzanaraq daxili bozqır vilayətlərini okean sahilindən ayırırlar. 
Şimal yarımkürəsində sahəsinə görə Qərbi və Mərkəzi Avropanı, qismən Şərqi Avropanı əhatə edən Qərbi 
Avropa vilayətləri və ABŞ-ın şimal-şərq ştatlarını əhatə edən Şərqi Şimali Amerika vilayəti seçilir. Əkinçilikdə 
istifadə olunan torpaqların böyük hissəsi məhz bu vilayətlərdə cəmlənmişdir. 
Əvvəlki vilayətlərdən fərqli olaraq Şərqi Asiya (Rusiyanın Priamurye və Primorye əraziləri,  Şimali 
Yaponiya,  Şimal  Şərqi Çin) və  Qərbi  Şimali Amerika (Sakit Okean sahili) vilayətləri dağlıq  ərazilərdən 
ibarətdir. 
Cənub yarımkürəsində  Cənubi Amerika subboreal rütubətli-meşə vilayəti (Çilinin cənubi) və  Avstraliya 
(Yeni Zelandiyanın cənub adası) vilayəti ayrılır. 
Subboreal meşə vilayətlərinin ümumi sahəsi təqribən 362 mln.ha-ya bərabərdir. Torpaq örtüyündə 
enliyarpaq meşələr, dərindən yuyulma və gilli siallitli aşınmanın hiqroslyudo-illitli tipi şəraitində formalaşmış 
qonur meşə torpaqları hakimdir (248 mln.ha). Qonur meşə torpaqların yayıldığı zonalarda səth sularının 
zəiflədiyi və durğunluğu şəraitində qonur dağ meşə qleyli torpaqlar yayılmışdır. Bu torpaqlar üçün səciyyəvi 
cəhət bilavasitə humus horizontu altında qleyli-podzol horizontun formalaşmasıdır. Qərbi Avropada bu 
torpaqlar “psevdoqley” adlandırılmışdır. Rus alimi İ.P.Gerasimov rəngi açıqlaşmış elüvial horizontun 
yaranmasını  həm qleyləşmə, həm də lessivaj prosesi ilə  əlaqələndirərək, həmin torpaqlara 
“psevdopodzollaşmış” adını vermişdir. Qleyli qonur meşə torpaqlarının ümumi sahəsi 35 mln.ha  olub, bu da 
qonur meşə torpaqları zonasının 10%-ni təşkil edir. Karbonatlı süxurların səthə  çıxdığı yerlərdə qonur meşə 
torpaqları arasında  qonur rendzin torpaqlar formalaşmışdır. Qonur rendzin torpaqlar boreal qurşağın çimli-
karbonatlı torpaqlarından rənginə, humusun azlığına və hidrotermik rejiminə görə fərqlənir. 
Nəzərdən keçirilən əksər vilayətlərin torpaqları bir qonur meşə torpaqları zonası ilə təmsil olunmuşdur və 
yalnız  Şərqi  Şimali Amerika (Atlantik sahili) və  Şərqi Asiya (Uzaq Şərq) vilayətlərində bozqır vilayətləri ilə 
sərhəddə meridian istiqamətdə enli olmayan zolaqda prerilərin qaramtıl torpaqları yayılmışdır. Bu torpaqlar 
meşə örtüyündən məhrumdurlar və  zəngin ot örtüyü altında formalaşır və qara torpaqlar kimi humuslu 
horizontlara malikdirlər. Lakin qaramtıl torpaqlar qara torpaqlardan yuyulma su rejimi, torpaq məhlulunun turş 
reaksiyası, humusun əsasən fulvatlı  tərkibi, qonur meşə torpaqlara oxşar gil aşınması, uducu kompleksin zəif 
doyması  və illüvial-karbonatlı horizontun olmaması ilə  fərqlənir. Bu
 
torpaqların yuyulmuş qara torpaqlarla 
sərhədi adətən torpaq profilində illüvial-karbonatlı horizonta əsasən müəyyən edilir. ABŞ-da bu torpaqları 
“brunizem” (Brunizm) adlandırırlar. 
Prerilərin qaramtıl torpaqlarının ümumi sahəsi təqribi hesablamalara görə 55 mln.ha-dır. Bu torpaqların 
əksəriyyəti hamar və təbii drenliyi olmayan relyef və qrunt suyunun səthə yaxın olduğu şəraitdə (ABŞ, Ayova 
ştatı) formalaşmışdır. 
Rusiyanın Zeya-Bureya düzənliyində inkişaf etmiş prerilərin qaramtıl torpaqları bu tipin ən soyuq yarımtipi 
hesab olunur və onlar ABŞ-la Kanada sərhədində yayılmış qaramtıl torpaqlarla müqayisə edilə bilər. Nəzərdən 
keçirilən vilayətlərin kənd təsərrüfatında allüvial torpaqların da böyük əhəmiyyəti vardır. Allüvial torpaqların 
ümumi sahəsi 20 mln.ha-dır. 
Subboreal vilayətlərin düzən əraziləri kənd təsərrüfatı baxımından daha çox
 
mənimsənilmiş hesab olunur. 
Burada yüksək  əkinçilik mədəniyyəti  şəraitində tarla və meyvə bitkiləri becərilir. Yüksək məhsuldar meşə 
təsərrüfatı da bu vilayərtlərdə böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Şumlanmış torpaqların ümumi sahəsi təqribən 130 mln.ha olub, qonur-meşə vilayətlərinin 37%-ni təşkil 
edir. Torpaqların 10 mln.hektarı qurudulmuşdur. Kənd təsərrüfatında istifadə olunan qonur meşə torpaqları 
mütəmadi gübrə verilməsini və torpaq turşuluğunun neytrallaşdırılmasını  tələb edir. Bu torpaqlar 
mikrogübrələrə də tələbkardır. 
Subboreal bozqır vilayətləri. Yer kürəsində qara və  şabalıdı torpaqlardan ibarət 3 subboreal bozqır 
vilayəti ayrılmışdır. Onlar içərisində böyüklüyünə görə Rusiya və Ukrayna ərazilərinin bir hissəsini tutan, 
kənarları qismən Qərbi Avropanın içərisinə girən, Çin və Monqolustan ərazilərinə kimi uzanan Avrasiya 
vilayətidir. Rusiyanın torpaq rayonlaşdırılmasında bu vilayət Mərkəzi meşə-bozqır və bozqır vilayəti 
adlandırılmışdır. İkinci yerdə Şimali-Amerika subboreal bozqır vilayəti gəlir ki, o, ABŞ-ın orta qərb ştatlarını və 

---

 
376
Kanadanın cənub əyalətlərini əhatə etməklə meridian istiqamətdə uzanmış torpaq zonalarından ibarətdir.  
Amerikanın  qara  və  şabalıdı torpaqları torpaq profilinin quruluşuna və xassələrinə görə Avrasiya 
vilayətinin uyğun torpaqlarına oxşardır. Qara torpaqlar daxilində yuyulmuş, adi və  cənub qaratorpaqları 
yarımzonası ayrılır. Amerika qaratorpaqları Ukrayna qaratorpaqları kimi böyük qalınlığa malik olmasa da, Sibir 
qaratorpaqları kimi yuxa qaratorpaqlar burada müşahidə olunmur. Əksər Amerika qara torpaqları isti fatsiyaya 
aid edilir və istilik rejiminə görə Şimali Qafqaz və Azovətrafı qaratorpaqlarla müqayisə edilə bilər. Lakin fəsli 
yağıntıların fərqli paylanması  səbəbindən burada karbonatlılıq qabarıq  şəkildə müşahidə olunmur. Kanada 
qaratorpaqları mülayim isti və mülayim fatsiyalara aid edilir və Volqaboyu qaratorpaqlarla müqayisə edilə bilər. 
Amerikanın şabalıdı torpaqları arasında iki yarımzona ayırırlar: tünd-şabalıdı (Dark Brown) və açıq-şabalıdı 
(Brown). Sonuncular əksər hallarda yarımsəhraların qonur torpaqları ilə eyniləşdirilir. Qaratorpaqlar zonasında 
həmçinin çəmən-qara torpaqlar, şorakətləşmiş qaratorpaqlar və qaratorpaq şorakətlər yayılmışdır. Eynilə 
şabalıdı torpaqlar zonasında da şorakətləşmiş şabalıdı və şabalıdı şorakətlər ləkələr şəklində müşahidə olunur. 
Cənubi Amerika subboreal bozqır vilayəti sahəsinə görə üçüncü yerdə durur. O, Argentinanın cənubunu və 
Çilinin  ən cənub dağətəyi rayonlarını  əhatə edir. Bu vilayətdə  şabalıdı torpaqlar üstünlük təşkil edir və qara 
torpaqlar materikin cənubunda And dağlarının ətəklərində yayılmışdır. 
Subboreal bozqır vilayətlərinin ümumi sahəsi təqribən 704 mln.ha-dır. Bunun 704 mln.ha-ı 
qaratorpaqların, 258 mln.ha-ı isə  şabalıdı  torpaqların payına düşür, çəmən-qara torpaqlar və  çəmən-şabalıdı 
torpaqlar 40 mln.ha, şorakətlər 28 mln.ha, allüvial torpaqlar  təqribən 30 mln.ha-dır. Bu vilayətlər dünyanın 
başlıca olaraq taxılçılıq rayonlarıdır.  Əkinlərdə yazlıq və payızlıq buğda, qarğıdalı, arpa, günəbaxan,  şəkər 
çuğunduru üstünlük təşkil edir. Qara torpaqlar zonasında  əkinçilikdə istifadə edilən torpaqlar 260 mln.ha, 
şabalıdı torpaqlarda 110 mln.ha təşkil edir. Qaratorpaqların və  çəmən-qara torpaqların kənd təsərrüfatı 
mənimsənilməsi 52%, şabalıdı torpaqlarınkı isə təqribən 22%-dir. 
Bu vilayətlərdə  əkinçiliyin gələcək genişlənməsi  şabalıdı torpaqların suvarılması  və  şorakətlərin 
meliorasiyası hesabına mümkündür. Qara torpaqlar zonasında  ən yaxşı sahələr tamamilə  mənimsənilmişdir, 
burada çoxlu sayda şəhər, qəsəbə və kənd tipli məntəqələr salınmışdır. Yamaclarda yerləşmiş torpaqlar eroziya 
əleyhinə  tədbirlərin görülməsini tələb edir. Qara torpaqlarda münbitliyin artırılması  tədbirləri ilk növbədə 
onların su balansının yaxşılaşdırılmasına, gübrələrin tətbiqi ilə qida rejiminin optimallaşdırılmasına yönəlmişdir. 
Subboreal yarımsəhra və səhra vilayətləri. Mərkəsi Asiya yarımsəhra və səhra vilayəti  Mərkəzi Asiya, 
Monqolustan və Çinin bir hissəsini əhatə edir. Bu vilayətin torpaq örtüyü qonur yarımsəhra, boz-qonur səhra, 
qumluqlar, takır və şoranlıqlardan ibarətdir.  
Oxşar torpaqlar Şimali Amerikada Kordilyer dağlarında dağlararası çökəkliklərdə (Duzlu göl ətrafında) rast 
gəlinir. Lakin Amerikada bu ərazilər xüsusi vilayət təşkil etmir.  
Bu vilayətin torpaqları  əsasən köçəri heyvandarlıqda istifadə olunur. Ona görə  də otlaqların 
yaxşılaşdırılması və  su ilə təminatı birinci dərəcəli hesab olunur. 
Əkinçilikdə istifadə olunan torpaqların sahəsi azdır. Suvarılmayan əkinçilik su ilə təmin olunmamışdır və 
olduqca davamsızdır. Quraqlığa davamlı bitkilərdən bir neçə ildə bir dəfə  məhsul yığmaq mümkündür. 
Suvarmanın olduğu şəraitdə qonşu subboreal bozqırlarda əkilən bitkilərin yetişdirilməsi mümkündür. 
 
§118. Boreal (soyuq-mülayim) qurşağın torpaq örtüyü 
 
Boreal torpaq-iqlim qurşağı yalnız Şimal yarımkürəsində yaxşı inkişaf etmişdir. Bu qurşağın bir qədər isti 
(10
0
- dən yuxarı temperaturların cəmi 2200
0
 –yə qədər olan) subboreal qurşaqla həmsərhəd rayonlarında bu cür 
temperatur  şəraitini tələb edən kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi mümkündür. Şimala doğru hərəkət 
etdikcə bitkilərin çeşidi azalır, orta yetişən sortları tez yetişən sortlar əvəz edir, taxılkimilərdən yalnız çovdar, 
vələmir  və arpa, bəzi tərəvəz və yem bitkiləri, kartof qalır.  
Boreal qurşağın ümumi sahəsi 1560 mln ha-dır. Burada bitki və torpaq örtüyü kifayət qədər nəmlik alsa da, 
istilik çatmır. Ona görə  də qurşağın aqrotorpaq rayonlarına bölünməsini təkcə  nəmlik deyil, torpağın istilik 
rejimi də müəyyən edir. Ona görə də podzol, çimli-podzol və boz meşə torpaq örtüyünə malik nisbətən isti və 
rütubətli tayqa-meşə vilayəti (ərazinin 74%-ni əhatə edən), donuşlu-tayqa (kriogen) torpaqlara malik daha 
soyuq, kontinental və az rütubətli donuşlu-tayqa vilayətindən fərqləndirilir (ərazinin 26%-ni əhatə edir). 
Boreal tayqa-meşə vilayətləri. Boreal tayqa-meşə vilayətlərinin ümumi sahəsi 1150 mln ha-dır. Onların ən 
böyüyü Avrasiya tayqa-meşə vilayəti hesab olunur. Bu vilayət Qərbi Avropa və Rusiya Federasiyasının şimal, 
tundra zonasına qədər olan hissəsini əhatə edir. İkinci yerdə Kanada və Alyaskanın böyük hissəsini, həmçinin 
tundra ilə sərhəd hissəsini əhatə edən Şimali Amerika tayqa-meşə vilayətidir. Bəzi tədqiqatçılar tərəfindən Qorn 
burnu yaxınlığında Odlu Torpaq adasını əhatə edən daha bir vilayət Odlutorpaq boreal meşə vilayəti ayırırlar. 
Bu vilayət sahəcə balaca olub, onun torpaq örtüyü kifayət qədər öyrənilməmişdir. 
Tayqa-meşə vilayətlərinin torpaq örtüyündə  podzol və çimli-podzol torpaqlar hakimdir (790 mln ha). 
Onların içərisində qleyli-podzol və illivial-humuslu torpaqlar 88 mln ha, podzol torpaqlar 357 mln ha, çimli-
podzol torpaqlar 318 mln ha sahəni əhatə edir. Bu torpaqlar bataqlaşmış podzol (85 mln ha) və bataqlıq (109 

---