Qərib Məmmədov

 
372
okean sahillərini və Yeni Zelandiyanın şimal adasını əhatə edən Avstraliya vilayətləri. 
Subtropik rütubətli-meşə vilayətlərinin torpaq örtüyündə sarı və qırmızı torpaqlar üstünlük təşkil edir. Bu 
vilayətlərin bəzilərinin yalnız qərb kənarlarında, quru subtropiklərlə  sərhəddə, quru dövrün bir qədər sürəkli 
olduğu yerlərdə meridian istiqamətində subtropik prerilərin qırmızımtıl-qara torpaqlar zonası yayılmışdır. Bu 
zonalar Cənibi və Şimali Amerika vilayətlərində özünü daha aydın göstərir. 
Sarı  və  qırmızı torpaqlar yağıntıların 1000-2500 mm və 10
0
C-dən yuxarı temperaturların 4000-8000
0
C 
arasında dəyişdiyi  rütubətli subtropik meşələr altında formalaşmışdır. Bu torpaqlar üçün ferralit və ya sialit-
ferralit tərkib və bütün torpaq kütləsində, xüsusən də lil fraksiyasında  SiO
2
:Al
2
O
3
-nin dar nisbətdə (2-4) 
dəyişməsi səciyyəvidir. Bu cəhət onları rütubətli tropik meşələrin qırmızı-sarı torpaqlarına yaxınlaşdırır. Lakin 
sarı və qırmızı torpaqlarda ilkin minerallar az parçalanmaya məruz qalmış, dəmirli konkresiyaların miqdarı az 
olub, onlar əsasən yarımhidromorf  şəraitdə müşahidə olunur. Bu torpaqlarda başdan-başa laterit horizontlar 
müşahidə olunmur. 
Sarı və qırmızı torpaqların su rejimi – tam yuyulma rejimindədir. Torpaq məhlulunun reaksiyası turş olub 
(pH 4,5-5,5), dərinliyə getdikcə turşuluğun azalması qeyd olunur. Bu torpaqlarda udma tutumu kiçikdir, bu da 
törəmə mineralların (kaolinit, illit və s.) xarakteri ilə  əlaqədardır. Doymama dərəcəsi 80-85%-ə çatır; uducu 
kompleksdə udulmuş hidrogenlə yanaşı, mübadilə olunan alüminium da üstünlük təşkil edir. 
Torpağın səthinə külli miqdarda üzvi qalıqların daxil olmasına baxmayaraq, üzvi maddələrin sürətli 
minerallaşması səbəbindən humus horizontunun qalınlığı azdır. 
Dərin qatlarla müqayisədə üst horizontlarda lil hissəciklərinin miqdarı azdır və bu horizontların rəngi bir 
qədər açıqdır.  Bu  da  onların podzallaşmaya məruz qaldığını söyləməyə  əsas verir, lakin bu xüsusiyyətlərin 
yaranmasını  şərtləndirən proseslərin təbiəti hələ aydın deyildir. Rəngi açıqlaşmış horizontlar müvəqqəti səthi 
izafi rütubətlənməyə məruz qalmış torpaqlarda daha aydın müşahidə olunur. 
Sarı və qırmızı torpaqların Yer kürəsində ümumi sahəsi 200 mln.hektardır. Amerika torpaqşünasları onlara 
bir torpaq – qırmızı-sarı subtropik torpaqlar kimi baxırlar.  
Yağıntıların bir qədər az  (800-1000 mm) və quru mövsümün bir qədər sürəkli olduğu quru subtropiklərə 
keçid zolağında rütubətli kölgəli subtropik meşələri mezofil otmüxtəliflikli-taxıllı bitkilərdən ibarət prerilər əvəz 
edir. Burada subtropik prerilərin qırmızımtıl-qara torpaqları formalaşmışdır. Qırmızımtıl-qara torpaqlarda 
rütubətli tropik vilayətlər üçün səciyyəvi olan torpaq kütləsinin ferralitləşməsi prosesi zəifləmiş  və humus 
toplanmanın intensivliyi əksinə güclənmiş  şəkildə özünü göstərir. Bu torpaqlarda qalın (50-60 sm), dənəvər 
strukturlu tünd humus horizontu formalaşmışdır. Onun miqdarı  bəzən 10 %-ə çatır. Ferralitləşmə torpağın  
bütün profilində, xüsusən də aşağı horizontlarda qırmızımtıl çalarlar şəklində özünü göstərir. Qırmızımtıl-qara 
torpaqlar, adətən, ağır qranulometrik tərkibə malik olur. “B” horizontunda qleyləşmə prosesi yaxşı ifadə 
olunmuşdur. Torpaq profilinin bütün horizontları turş reaksiyaya (pH 4,2-4,8) malikdir, humus əsasən fulvat 
tərkiblidir. Burada yuma su rejimi ilə  əlaqədar illüvial-karbonatlı horizont yoxdur. Bu xüsusiyyəti, həmçinin 
istilik rejimi qırmızımtıl-qara torpaqları qaratorpaqlardan fərqləndirir. 
Subtropik prerilərin qırmızımtıl-qara torpaqlarının ümumi sahəsi sarı  və  qırmızı torpaqlarla müqayisədə 
azdır (50 mln.ha). Onların əsas massivi Braziliyanın cənubunda və Uruqvayda yerləşmişdir. Xarici tədqiqatçılar, 
D.L.Bramao və R.B.Simonson onları “rubrozem” adlandırmağı  təklif etmişlər. Qırmızımtıl-qara torpaqların 
müəyyən hissəsi ABŞ-da (Oklaxoma, Texas) qırmızı, sarı  və  qəhvəyi torpaqların sərhədində meridian 
istiqamətində zona yaratmışdır. Bu torpaqlara həmçinin Avstraliyada da təsadüf olunur. 
Təsvir olunan  zonal torpaqlardan başqa, rütubətli subtropiklərdə sarı-qleyli, subtropik çəmən və  bataqlıq 
(təqribən 40 mln.ha) və allüvial (təqribən 70 mln.ha)  torpaqlar da yayılmışdır.  
Subtropik rütubətli-meşə vilayətlərində  kənd təsərrüfatında istifadə olunan torpaqların ümumi sahəsi 80 
mln.ha-dır; bu vilayətlərin orta kənd təsərrüfatı mənimsənilməsi təqribən 23% təşkil edir. Qara və qonur meşə 
torpaqlarından sonra sarı, qırmızı  və    prerilərin qırmızımtıl-qara torpaqları  ən çox mənimsənilən torpaqlardır. 
Əsas kənd təsərrüfatı bitkiləri – düyü, buğda, qarğıdalı, çay, sitrus, üzüm, tunq və digərləridir. Meyvə 
bitkilərinin tərkibi daha zəngindir. Düyü
 
əkinləri ilə əlaqadar təqribən 10 mln.ha torpaq sahəsi suvarılır. İntensiv 
əkinçiliklə əlaqədar torpaqlar gübrələmə tələb edir. 
Əkinçiliyin sonrakı inkişafı eroziya əleyhinə  tədbirlər gördükdən sonra yamaclarda terraslar salmaqla 
sahələrin genişləndirilməsini tələb edir. Bu zonada meşə təsərrüfatının inkişafı üçün də geniş imkanlar vardır. 
Subtropik kserofit-meşə  və kolluqlu-bozqır vilayətlər  təqribən 560 mln.ha ərazini tutur. Bu vilayətlər 
bütün materiklərdə yayılmışdır.  Əsasən 6 subtropik kserofit-meşə  və kolluqlu-bozqır vilayət ayrılmışdır: üçü 
Şimal, üçü isə Cənub yarımkürəsində. 
Şimal yarımkürəsində ilk növbədə geniş əraziləri, Aralıq dənizi sahilidəki ölkələri, Yaxın və Ön Asiyanı, 
Cənubi Qafqazı (o cümlədən Azərbaycanı) əhatə edən Aralıq dənizi vilayətini qeyd etmək lazımdır. Hindistan, 
Pakistan, Birmanın şimal hissəsini, Çinin böyük ərazilərini əhatə edən Şərqi Asiya vilayəti sahəsinə görə ikinci 
yerdə durur. 
Şimali-Amerika kserofit-meşə  və kolluqlu-bozqır vilayəti ABŞ-ın cənub-qərb  ştatlarını (Texas, Yeni-
Meksika, Arizona, Kaliforniya), Meksika ərazisinin çox hissəsini tutaraq şimal, şərq və cənubdan Koliforniya 

---